‘We moeten in dezelfde ruimte kunnen blijven als de mensen waar we het niet mee eens zijn.’

In de documentaire I am (not) a monster, sinds kort on demand beschikbaar en vanaf 21 mei te zien in de tentoonstelling 'The Work of Time' in Z33, reist de Franse artieste Nelly Ben Hayoun de wereld rond, op zoek naar de machtsstructuren die niet enkel ons denken kneden maar ook onze politieke monsters voeden. Kunnen we veranderingen teweegbrengen door met hen in dialoog te gaan?

Wat hebben een rappende Shinto-priester, een humanoïde en een professor in de Wijsbegeerte met elkaar gemeen? Ze passeren allemaal de revue in de prettig gestoorde documentaire I am (not) a monster (2019) van Nelly Ben Hayoun. ‘Ik ben zelf soms een monster’, zegt de Franse scenarist-cineaste aan het begin van ons gesprek, alluderend op haar overweldigende enthousiasme dat aan de bron ligt van deze even maffe als ambitieuze onderneming: een reis over vier continenten en zestien landen met als doel niet minder dan het vinden van de oorsprong van kennis.

Haar studenten aan The University of the Underground vormden de basis voor haar filosofische roadtrip. ‘De docu was een manier om te onderzoeken hoe ik aan mijn studenten kon uitleggen wat er nodig is om in actie te denken.’ vertelt de in schilderkunst, design, menselijke geografie en politieke filosofie geschoolde artieste. Van elke belangrijke ontmoeting of plaats nam ze een voorwerp mee dat verwijst naar een van de mogelijke oorsprongen van kennis.

Verontrust door de heropleving van totalitaire regimes breekt Ben Hayoun een lans voor kritisch denken als tegengif.

Zo symboliseert een replica van de steen van Rosetta het begin van taalverwerving. Een souvenir van het National Museum of Ethiopa, waar Ben Hayoun de restanten van mensaap Lucy bekeek, staat dan weer symbool voor de evolutie van de hersenen op het moment dat onze soort op twee benen ging staan. Aan het einde had ze een met kennis gevulde koffer verzameld om aan haar studenten te presenteren.

‘Ik leer mijn studenten hoe ze ervaringen, muziek, design, politieke theorie en linguïstiek kunnen maken en inzetten om machtsstructuren te veranderen,’ vertelt Ben Hayoun. Verontrust door de heropleving van totalitaire regimes en monsterlijke politieke leiders breekt ze in I am (not) a monster een lans voor kritisch denken als tegengif.

Hoe verhouden monsters en kennis zich tot elkaar?
Ben Hayoun: ‘Angst is de schakel tussen beide. Het monsterlijke is de formulering van een maatschappelijke angst dat door een kritisch denkproces is gegaan. De ontwikkeling van kennis is een direct antwoord op menselijke angsten. Angsten worden monsters, monsters worden kennis. Via het No-theater of Kabuki heb ik dat onderzocht. Hier wordt de angst voor de dood verbeeld door de rituelen die op het toneel worden uitgevoerd. Het publiek is zich ervan bewust dat wat ze zien een scène is, een representatie van maatschappelijke angsten. Dat besef draagt bij tot de productie van kennis. Dit gebeurt trouwens niet enkel in theater. Ook in scifi-films en Japanse Yokai-tekeningen die alledaagse monsters uitbeelden of reageren op ecologische kwesties. Zulke monsters gidsen ons doorheen een filosofisch gedachtegoed.’

Hoe begeleidt Duitse filosofe en politieke denker Hannah Arendt je in je zoektocht? Zij lijkt je compagnon de route in je filosofische roadtrip. Je kruipt zelfs, bij wijze van performance, in haar huid.
Ben Hayoun: ‘Het proces van de film verbeeldt het denken van Arendt (in wiens politieke theorie pluraliteit en ideologiekritiek een belangrijke rol spelen, met name in haar boek De oorsprong van het totalitarisme (1955), nvdr.). Ik neem haar werk als een vertrekpunt van mijn onderzoek en probeer zo een methodiek te ontwikkelen die op haar gedachten gebaseerd is. Eigenlijk ga ik in gesprek met haar werk, een gesprek dat onvermijdelijk asymmetrisch is omdat ze mij niet kan antwoorden. Dit is in strijd met de dialoog als basisvorm van de filosofie, een vorm van discussie met iemand om werkelijk kritisch denken te ontwikkelen. Daarom ga ik ook in gesprek met haar vroegere studenten, denkers zoals Arjun Appadurai en Leon Botstein.’

Speelde je al langer met het idee om de monsterlijke machten in onze maatschappij te ontrafelen?
Ben Hayoun: ‘Het hangt samen met de oprichting van The University of the Underground in 2017. Toen kregen we felle kritiek die gebaseerd was op een irrationele vrees. Men verweet ons dat we giften ontvingen en ging ervan uit dat organisaties als de onze het einde van openbaar onderwijs zouden betekenen. Hoewel we een krachtig netwerk hebben, studeren er bij ons maar 15 studenten per jaar. Het was een schok om met deze kritiek geconfronteerd te worden, hoewel ik kan begrijpen dat mensen schrik hebben van de veranderingen die we voorstellen.’

Hannah Arendt geloofde niet dat onderwijs een overheidskwestie moest zijn.
Ben Hayoun: ‘Inderdaad, en ik volg haar. Natuurlijk moet er onderwijs en steun van de overheid zijn in dienst van de republiek of de democratie, maar het probleem is dat je op dit moment niet kan geloven dat een regering volledig democratisch of volledig een republiek is. Dat betekent dat je in staat moet zijn om alternatieve onderwijsvormen aan te bieden die hun eigen beleid bepalen.

We geloven in transnationaliteit, het overschrijden of herdefiniëren van grenzen, ook cultureel.

In ons geval is dat een transnationaal idee: grenzen overschrijden of herdefiniëren. En dat op meerdere gebieden, ook wat betreft het culturele aspect. De angsten en de kritiek die we over ons heen kregen met de University of the Underground en het feit dat ik als paria werd afgeschilderd waren heftig.’

Is de titel I am (not) a monster jouw manier om te zeggen dat dit project waarde heeft?
Ben Hayoun: ‘Zéker. Ik wilde geen film maken die specifiek over onze universiteit gaat, omdat ik mijn publiek niet wil beperken tot een paar bevoorrechte mensen die deel uitmaken van een oude discussie over het onderwijs, maar een weerwoord bieden op zowel de kritiek op de universiteit als op mezelf: als vrouwelijk regisseur, als persoon met Algerijns-Armeense roots en als iemand die aan het hoofd staat van een universiteit. Ik heb het over vrouwenhaat, over hekserij, over wat ik mag zeggen en wat ik moet doen als vrouw, hoe ik verandering mag teweegbrengen en hoe ik dat zeker niet mag doen. Het zijn dingen die diep geworteld zijn in de mentaliteit van onze samenleving en in christelijke of andere religieuze overblijfselen van het verleden.’

Op welke niveaus spelen deze mechanismen van demonisering zich af?
Ben Hayoun: ‘Op verschillende. Ik kreeg ook te maken met weerstand van mijn collega’s in de academische wereld. Zelfs zij zagen me als een paria. Ik werd aan de kant geschoven en kreeg de boodschap dat zelfs mijn studenten uitgesloten zouden worden. Er is echt een probleem. Ik kan het op microniveau zien met onze universiteit, maar ik kan het ook zien op de schaal van figuren zoals Donald Trump of Jair Bolsonaro in Brazilië. Je merkt dat mensen je definiëren aan de hand van een kamp – het goede of het slechte – en dat er zich daartussen niets meer bevindt.’

De ideologiekritiek van Hannah Arendt speelt een belangrijke rol in de documentaire. Je waarschuwt zelf ook voor het gevaar van volledige eensgezindheid. Is het zo dat ideologieën weer terrein winnen? Dat mensen zich meer groeperen rond een eenheid van opvattingen?
Ben Hayoun: ‘Ja, en ik wil met deze film een alternatief bieden, oproepen voorzichtig te zijn. In een wereld waarin de verleiding van totalitaire regimes een heropleving beleeft, hebben we de maatschappelijke plicht om pluralistisch denken een plaats te geven. We moeten in dezelfde ruimte kunnen blijven als de mensen waar we het niet mee eens zijn. We moeten in gesprek gaan met de nazi’s, met extreem-rechts, met pro-brexiters. We moeten in staat zijn deze gesprekken te voeren.

Wanneer totalitaire regimes een heropleving beleven, hebben we de maatschappelijke plicht om pluralistisch denken een plaats te geven.

Deze gesprekken zullen niet vlot gaan. Het is niet gemakkelijk om in dialoog te gaan met mensen waarvan je het gedachtegoed niet deelt. Maar kijk naar Hannah Arendt. Om De oorsprong van het totalitarisme te kunnen schrijven, bestudeerde ze Mein Kampf aandachtig. Haar boek is doorspekt met citaten uit en bedenkingen bij het werk. Ze is uiteraard geen antisemiet en het moet pijnlijk geweest zijn Mein Kampf van begin tot eind te lezen, maar ze achtte het noodzakelijk om Hitlers denken te doorgronden.

We moeten begrijpen dat de manier waarop we de jongere generatie onderwijzen aan verandering toe is. We mogen ons in de ontwikkeling van ons onderwijssysteem niet blindstaren op ons eigen politieke gelijk. Ik zag het bijvoorbeeld in Amsterdam, jongeren die niet meer naar school gaan omdat de school misschien iemand uitnodigt die door sommigen als racistisch beschouwd wordt. Het zijn moeilijke tijden, we schrijven elkaar voor wat we wel en niet kunnen doen. Het is een soort van censuur, een terugkeer naar de Sovjettijd.’

Je moet je dus bezighouden met je monsters, je intellectuele tegenstanders?
Ben Hayoun: ‘Ja, dat is een van de ladingen van I’m (not) a monster: het idee dat we onze eigen monsters moeten onderzoeken en tegelijkertijd ook beseffen dat ‘een monster zijn’ niet bestaat. We kunnen per definitie allemaal monsters worden. Systemen die we voor onszelf hebben gecreëerd, kunnen mensen omvormen tot monsters.

Neem het voorbeeld van Adolf Eichmann. Hannah Arendt behandelde zijn rechtszaak en schreef daarover later dat men zijn geval destijds niet begreep omdat het nog te vroeg was. Mensen wilden een monster vinden, hadden nood aan een schuldige. Hij was hier de perfecte persoon voor. Hij had zeker monsterlijke daden op zijn geweten, maar de man is geen monster. Hij is iemand die reageert op een totalitair regime en in zekere zin stopt met denken. Natuurlijk kan je stellen dat je ook je verantwoordelijkheid moet nemen, dat is ook hoe ik het zie, ietwat anders dan Hannah Arendt. Als je stopt met denken en je maakt deel uit van een bureaucratie die je die mogelijkheid geeft dan kan je er ook voor kiezen om op een gegeven moment weerstand te bieden. Je hoeft dat pad niet te volgen.’