The Banshees of Inisherin, hoe te rouwen om een vriendschap

Vriendschap is onmisbaar, wordt gezegd, en elke dag aanwezig in onze levens. Ondanks die alomtegenwoordigheid krijgt ze zelden een centrale plaats in het maatschappelijk debat. Tegenwicht biedt The Banshees of Inisherin (2022) van de Ierse regisseur Martin McDonagh, een film over een abrupt beëindigde vriendschap. Is vriendschap dan toch niet altijd voor het leven?

Vriendschap is liefde. Het is de enige vorm van liefde die niet eenzijdig kan zijn. We kunnen zeggen dat we verliefd zijn op iemand zonder dat de ander dat op ons is. We kunnen niet zeggen dat we bevriend zijn met iemand als die ander dat niet zo ervaart. Als de vriendschap niet wederkerig is, dan is er slechts sprake van een eenzijdige adoratie of hooguit een wens om bevriend te raken. Die wederzijdse afhankelijkheid maakt van vriendschap iets heel kwetsbaars en onzekers.

Dat gegeven staat centraal in The Banshees of Inisherin van de Ierse theater- en filmmaker Martin McDonagh. In de film zijn Colm en Pádraic, gespeeld door Brendan Gleeson en Colin Farrell, van de ene op de andere dag geen vrienden meer. Zonder directe aanleiding of verklaring zegt Colm de vriendschap op. Pádraic blijft verbouwereerd achter; gisteren hadden de twee nog samen op café gezeten. Ondanks herhaaldelijke afwijzingen blijft hij contact zoeken en vragen om een reden. Colm dreigt ermee om bij elke nieuwe poging tot toenadering een vinger af te hakken. Op het fictieve Ierse eilandje Inisherin, zo klein dat iedereen er elkaar kent, is zowat elke inwoner getuige van het bittere schouwspel.

Via Colm en Pádraic schotelt McDonagh ons de vraag voor: waarom zijn we nog vrienden met onze vrienden?

De kracht van The Banshees of Inisherin is dat de film een vanzelfsprekendheid ter discussie stelt. Wie Colm en Pádraic ziet, moet namelijk ook nadenken over zijn eigen vrienden. Die zijn er niet allemaal voor het leven, want net als een liefdesrelatie vergt een vriendschap een investering van tijd en energie en moet je geregeld bij elkaar inchecken. Via de verstoorde vriendschapsroutine van Colm en Pádraic schotelt McDonagh ons de vraag voor: waarom zijn we nog vrienden met onze vrienden?

Ik worstelde zelf lang met deze vraag. In mijn ogen maakte je vriendschappen niet ‘uit’, dat deed je alleen met romantische liefdes. Te lang hield ik daarom een vriendschap met twee personen in stand, omdat ik veronderstelde dat ik niet anders kon. Ik bleef dus met tegenzin afspreken, zonder plezier te halen uit onze momenten samen. Pas na anderhalf jaar besloot ik een einde te maken aan de vriendschap. Eerst was ik verbaasd over mijn eigen handelen, ik voelde verdriet en schaamte. Nog nooit had iemand mij verteld over het beëindigen van een vriendschap. Had ik dan vrienden moeten blijven met mensen die me niet meer blij maakten, omdat dat zo hoort? Ik besloot een onderzoek te starten naar hoe vriendschap (niet) werkt en pende mijn vragen en twijfels uiteindelijk neer in het boek Even goede vrienden (2023).

Vriendschap is etymologisch verwant aan wat we vandaag als liefde beschouwen. Alleen is liefde gedurende de geschiedenis synoniem komen te staan voor romantische liefde.

Inmiddels heb ik aanvaard dat ik niet elke fijne persoon op mijn weg de aandacht kan geven die een vriendschap nodig heeft. Dat hoeven we ook niet te willen. Om goede relaties te onderhouden, moeten we keuzes maken, en die veranderen volgens onze ontwikkeling en behoeftes. Vriendschap komt dan ook in duizend-en-een vormen en met evenveel gebruiksaanwijzingen en eindes. De Griekse filosoof Aristoteles onderscheidt drie overkoepelende types: de functionele vriendschap, de vriendschap gebaseerd op plezier en de ware vriendschap. De eerste vorm is gebaseerd op nut. Het zijn bijvoorbeeld buren of studiegenoten met wie we ook buiten een studiesetting afspreken. Dan zijn er de vrienden met wie we voornamelijk plezier maken, zoals vakantievrienden, hardloopvrienden of leesclubvrienden. Ik noem ze ‘voorvoegselvrienden’: ze hangen vast aan een gelegenheid, een activiteit waaruit we plezier halen. Als die basis wegvalt, stopt vaak ook de vriendschap, en dat is maar realistisch. Gaat de vriendschap verder zonder die activiteit, dan kunnen we volgens Aristoteles spreken van een ware vriendschap.

De Franse filosoof Michel de Montaigne beschreef in zijn inmiddels beroemde essay ‘Over vriendschap’ zijn band met schrijver, rechter en filosoof Étienne de la Boétie. Het is een voorbeeld van ware vriendschap: ‘Als men bij mij zou aandringen te zeggen waarom ik van hem hield, voel ik dat dit alleen uitgedrukt kan worden door te zeggen: “Omdat hij het was, omdat ik het was.”’ De la Boétie overleed op 32-jarige leeftijd aan dysenterie. Hoewel hun vriendschap slechts vier jaar zou duren, beschreef Montaigne ze als volmaakt en totaal. Die ware vriendschap is etymologisch dan ook verwant aan wat we vandaag als liefde beschouwen. Het Latijnse amicia komt van amare, wat ‘houden van’ betekent. Ook philos, het Griekse woord voor ‘vriend’, verwijst naar ‘houden van’ of philein. Alleen hebben we liefde en vriendschap in de loop van de geschiedenis uit elkaar getrokken en is liefde synoniem komen te staan voor romantische liefde.

Vrienden loslaten is een vorm van groeipijn.

Wie The Banshees of Inisherin bekijkt, ziet dat een vriendschapsbreuk niet minder pijnlijk is dan een liefdesbreuk. De innige band van Colm en Pádraic, die getekend wordt door de context van Inisherin, een eiland met slechts één café, is een mengvorm van Aristoteles’ vriendschapsvormen. Als drinkebroers is hun vriendschap gebaseerd op plezier, maar als levensgezellen weten ze ook wat ware vriendschap is. Het is niet de plek of activiteit die wegvalt, maar de intrinsieke drang van Colm om met Pádraic op te trekken. Wat dan gebeurt is triest, maar maakt me tegelijk ontzettend blij: McDonagh toont hoe vriendschapsverdriet eruitziet. Pádraic is behalve wanhopig ook doodongelukkig omdat hij zijn vriend is verloren. In de periode dat ik het uitmaakte met mijn vrienden, had ik maar wat graag deze film gezien. Dan zou ik geweten hebben dat vriendschapsverdriet net zo pijnlijk en lelijk kan zijn als liefdesverdriet.

Vrienden loslaten is een vorm van groeipijn. Ook Colm, zo verneemt de kijker later in de film, beëindigde zijn vriendschap om zelf te groeien. Hij vertrouwt Pádraics zus Siobhán (Kerry Condon) toe dat hij zijn tijd niet meer wil verkwisten aan loze dingen, zoals bier drinken en praten over koetjes en kalfjes. Colm, die violist is en Ierse volksmuziek schrijft, wil naar eigen zeggen iets van waarde achterlaten op de wereld, ‘net als Mozart’. De gevoelens van zijn ex-vriend, die steeds hysterischer om antwoorden vraagt, moeten het dan maar afleggen tegen zijn eigen gevecht met de eindigheid.

Het muziekstuk dat Colm componeert heet, net als de film, ‘The Banshees of Inisherin’. Banshees zijn mythische wezens uit de Ierse folklore, die met feeën worden vergeleken. Met hun aanwezigheid op het eiland kondigen ze de donkerste momenten in de film aan. Volgens verschillende interpretaties zou de sinistere oude vrouw Mrs. McCormick (Sheila Flitton) zo’n banshee zijn, aangezien ze correct voorspelt dat er twee doden op Inisherin zullen vallen. Ze kondigt dan wel niet het einde van Pádraics band met Colm aan, met de vermeende aanwezigheid van Banshees en de dreiging van dood suggereert McDonagh wel een link tussen feitelijke sterfte en het verlies van een vriendschap.

Zolang Colm de vriendschap niet expliciet afsluit, kan Pádraic het verdriet niet binnenlaten.

Net als liefdesverdriet is vriendschapsverdriet een rouwproces. Het is een proces waarin we moeten wennen aan een nieuwe werkelijkheid en onze relaties moeten heroriënteren. Maar om te rouwen moet een vriendschap wel werkelijk worden afgesloten. Zolang Colm dat niet expliciet doet, kan Pádraic het verdriet niet binnenlaten. Colm doet echter aan ghosten: het is de ander simpelweg ontwijken of niets meer van je laten horen. Iemand ghosten is de makkelijkste manier om van een vriendschap af te geraken, behalve misschien op een klein eiland waar mensen elkaar elke dag tegen het lijf lopen. Tegelijk is het de lafste manier om iemand de deur te wijzen. Die deur blijft namelijk half openstaan. De een blijft hopen, de ander vreest een toevallige ontmoeting.

In de film zien we Pádraic verschillende fases van rouw doormaken. Het begint met ontkenning; zoals vroeger haalt hij Colm thuis op om naar het café te gaan of gaat hij naast hem zitten in de bar. Pas als hij zich realiseert dat het menens is voor Colm, slaat de woede toe en reageert Pádraic zich af op zijn zus. Daarna wordt hij somber en beseft hij dat er niets anders opzit dan zijn lot te aanvaarden. Hij gaat ten slotte verder met een andere vriendschap die hij heeft geïntensiveerd sinds de breuk met Colm.

The Banshees of Inisherin is de film bij uitstek om het eens te hebben over onze eigen vriendschappen. Het zijn relaties die ons vormen, die met ons meegroeien of ons ontgroeien, en die dus onze veranderende persoonlijkheid spiegelen. Daarom is praten met onze vrienden over onze onderlinge banden een manier om groeipijn bespreekbaar te maken. Met zijn verbeelding van een beëindigde vriendschap en de gewelddadige communicatie en pijnlijke rouw die erop volgen, zet The Banshees of Inisherin een gesprek over onze verwachtingen en wensen in een vriendschap bovenaan de agenda. Maar ook dan kan een vriendschap ophouden te bestaan. Dat doet pijn, maar vriendschap is liefde, en daarvoor moeten we pijn riskeren.