Spiritualiteit, een vorm van doen

'Wat is de natuurlijke houding, de natuurlijk intelligentie van de podiumkunsten?' Op Zorgsaam, het sectormoment op Theater Aan Zee, doorbrak Melih Gencboyaci het nog steeds levende taboe op spiritualiteit als artistieke inspiratiebron. ‘Spiritualiteit is niet noodzakelijk buiten de realiteit gaan staan, ook geen apolitiek met jezelf bezig zijn.’

Het is vijf uur ‘s morgens als ik ontwaak, midden op het platteland, 100 km van Parijs. In de gedeelde douches bereidt iedereen zich als mieren voor op de meditatie van zes uur. Liever wil ik met niemand oogcontact. En waarom moet ik dat rare uniform aan? Ik overwin mijn weerstand en loop naar een zaal met ongeveer 200 anderen. Wie zijn die mensen? Waar komen ze vandaan? Ik betrap mijzelf op mijn geconditioneerde nieuwsgierigheid, die niet verder gaat dan land van herkomst, gender en beroep.

‘Rug rechtop, knieën lager dan je heup’: met ademhalingsoefeningen brengt de Swami, de master, ons collectief in de juiste staat voor de stiltemediatie. Daarna rollen we onze matten uit en beginnen we met twee uur lange yogalessen. Na de ochtendmaaltijd volgen er lessen anatomie, filosofie en geschiedenis in vier talen, om na een halfuurtje pauze nogmaals onze matten uit te rollen, dit keer naar de zon toe. Een andere Swami leidt ons nu in zulke moeilijke houdingen dat ik alleen maar kan denken: ‘wat doe ik mezelf aan!’

Ik wilde in dit leven sterven. Ik besloot een ultiem engagement aan te gaan met leven en werk.

Maar mijn lichaam vindt door haar natuurlijke intelligentie haar juiste houding en ontspant. ik ga door met de flow, ga weer op mijn kussen zitten, knieën lager dan mijn heup, rug recht. En we beginnen weer met ademhalingsoefeningen, om uiteindelijk in onze avondmeditatie te glijden.

Dag in dag uit, volgens dezelfde routine en herhaling, was dat mijn Ashram leven, tot een week geleden. Door het repetitieve karakter van de handelingen opende zich binnenin mij een lege kamer, van waaruit ik naar de wereld om me heen begon te kijken.

Rauw proces

Goeiedag, mijn naam is Melih. Ik was theatermaker bij twee collectieven die ik mee oprichtte: Schwalbe en Copycats. Maar het afgelopen anderhalf jaar heb ik besloten om langzaam maar zeker afstand te nemen van theater. Ook bij collectief Zina heb ik mijn taken overgedragen aan mijn collega’s.

Wat is onze realiteit? Het is een kunstmatige matrix om ons heen.

Waarom? Ik wou dieper op zoek naar de verschillende draden van mijn politieke en culturele identiteit in deze snel transformerende wereld. Daar had ik alleen een eindeloze tijd voor nodig: ik wilde verder raken dan privé gelegenheden en persoonlijke welzijn. Ik wilde in dit leven sterven. Ik begon te overwegen wat voor mij essentieel was en ontdekte een weg van schoonheid naar waarheid, van waarheid naar vereniging. Geïnspireerd door deze gedachtegang besloot ik een ultiem engagement aan te gaan met leven en werk. Ik wilde, als kunstenaar, op een bewuste manier een spirituele weg wandelen.

Het is een rauw proces geworden. In het laatste deel ervan besloot ik, hoe eng ik dat ook vind, stil te zijn. Maandenlang ben ik een intensieve Yoga training aangegaan bij Sivananda Yoga Vedanta Centra’s in Frankrijk en India, waar ik tot traditioneel Hatha Yoga leraar ben opgeleid.

Lege kamer

Wat is onze realiteit? Het is een kunstmatige matrix om ons heen. Gebouwen die eenzijdig en rationeel zijn opgebouwd, in de rechte lijnen van flats en bankgebouwen of als kleurrijke Nutella-winkels. Mensen die tussen die gebouwen lopen en hun werk mee naar huis brengen. Daaronder ook acteurs, makers, producenten, recensenten, subsidiënten. Aan hun eettafel denken ze na over deadlines en verantwoordelijkheden. ’s Nachts dromen ze over rapporten die niet zijn ingediend, statistieken die niet op conclusies wijzen, e-mails die niet beantwoord zijn of die verzonden zijn met de verkeerde memo als bijlage.

Hoe kan ik artistiek vorm geven aan mijn spirituele privéleven én dat leven tegelijk sparen van de kunstmatige realiteit die ik benoem als ‘de matrix’? Hoe kan ik van die lege kamer binnenin mijzelf mijn eigen kunstwerk maken?

Kan kunst een weg zijn voor het spirituele?

Misschien krijgt nu het beeld van iemand die niet met beiden benen op de grond staat. Spontaan begin ik dan strategieën te bedenken om me te gaan gedragen als ‘aspiritueel’, om dat beeld tegen te gaan. Of moet ik mij juist manifesteren als super-spiritueel? En een instagram-account openen, als instagram goeroe met de avatarnaam @yogi_for_art, waarop ik dan dagelijks foto’s ga plaatsen in ondersteboven yogahoudingen met teksten als: ‘Listen to your body, listen to your mind!’ of ‘The process will never end!’, en waaronder ik dan mijn toekomstige yogalessen aankondig om iedereen op weg te helpen?

Is dat het beeld dat bij u opkomt bij ‘spiritualiteit’? Ik ben me er heel goed van bewust dat de grond glad en onzeker is. Een vaag terrein.

Kunst als spirituele oefening

Ik wil het proberen uitleggen. Omdat het nog te veel een taboe betreft, zelfs in de kunsten. Wat is spiritualiteit precies?

Het is noodzakelijk om de verschillende vormen ervan te definiëren. Zo is er een hele spirituele traditie binnen het religieuze discours, maar er is ook spiritualiteit buiten de theologie of religieuze praktijk, die verbonden is met ethische kwesties en een visie op het leven weergeeft, waarbij holistisch wordt nagedacht over identiteit, persoonlijkheid, over het eigene en wat van anderen is, en over het kennen van de dood. ‘Spiritualiteit’ op haar breedst is een houding of benadering van het leven, als een zoektocht naar betekenis.

Kan ook kunst een vorm van spiritualiteit zijn? Kan kunst een weg zijn voor het spirituele? En verwijzen we dan naar een spirituele dimensie in de uitvoering of naar een spirituele ervaring bij een lid van het publiek?

Het kan allebei. Voor spiritualiteit op scène neem ik graag ons werk bij Schwalbe als voorbeeld. Daar probeerden we het lichaam als kunstwerk of als instrument te gebruiken om het leven en de dood te onderzoeken. In alle voorstellingen was het motto dat we een compromisloze, extreme actie uitvoerden om het lichaam en de geest tot het uiterste te duwen, waardoor het lichaam bevrijd werd van pijn.

Ik roep onze sector op ‘de mat’ om onze organisaties meer te gaan zien als een levendig organisme.

Zo ontstond het idee dat ons eerste project Spaar ze ooit ook opnieuw ons laatste project zal zijn. Zelfs al ben ik geen actief lid meer van Schwalbe, ik ben met de Schwalbies wel een levenslang contract aangegaan voor het project Spaar ze till we die. Het idee is dat we onze eerste voorstelling elke vijf jaar opnieuw zullen spelen tot alle leden dood zijn. De eerste herneming ging door in 2015, de volgende is gepland voor 2020.

Daarin functioneert dit werk als een spirituele oefening: het organiseert een interactie binnen zijn omgeving, daagt de grenzen uit tussen de individuen en de groep, tussen het lichaam van de kunstenaars en de blik van de toeschouwers die aftellen en raden wie er als eerst dood zal gaan.

Een spirituele ervaring als toeschouwer voel ik zelf bij Zon Dag Kind, het afscheidsritueel dat hier elke ochtend in Oostende wordt uitgevoerd tijdens Theater Aan Zee, naar een idee van Barbara Raes. De realiteit waar ik niet omheen kan, is dat ik weet dat het elke ochtend plaats vindt. Elke ochtend richt een kind zich op een boot naar de zon en maakt het de zon wakker. Ik heb geen van die kinderen gezien, ik heb nooit gezien hoe de boot de haven binnenvaart. Net door die non-fysieke interactie is er een intimiteit ontstaan die het bewustzijn van de tegenwoordigheid verhoogt en het gevoel van belichaming vergroot.

Ten derde wil ik graag inzoomen op het proces van de individuele maker, dat vaak wordt beschreven in quasi-mystieke termen. Waarbij de artiest, als hedendaagse sjamaan, vanuit een andere dimensie de speciale krachten kanaliseert, lichamelijk en geestelijk transformeert. Ik denk aan het werk van Ivo Dimchev, en dan vooral zijn solo Lili Händel: een hyper-kunstmatige stijl, uitgevoerd door een of andere kracht die groter is dan het ‘ik’. Net die abstractie geeft je de ervaring dat we getuige worden van een goddeloze transcendentie.

Doen om te veranderen

Nogmaals: wat is spiritualiteit? Het is niet alleen iets individueels. Het betekent niet noodzakelijk dat iedereen kritiekloos op zijn meditatiemat moet gaan zitten. Nee, daar moet je je niets van aantrekken: je innerlijke zoektocht is tussen jou en jezelf. Spiritualiteit is niet noodzakelijk buiten de realiteit gaan staan, ook geen apolitiek met jezelf bezig zijn.

Ik zie mijn spirituele zoektocht als iets praktisch, als een ‘praktische spiritualiteit’.

Spiritualiteit is voor mij in de eerste plaats een vorm van doen. Ik zie mijn spirituele zoektocht als iets praktisch, als een ‘praktische spiritualiteit’. Het is een gebaar, een gedrag dat een speciale omgeving nodig heeft, dat niet zonder onze zintuigen en ons lichaam kan, en dat gebaseerd is op herhaling.

Daarom roep ik onze sector op ‘de mat’ om onze organisaties meer te gaan zien als een levendig organisme, als een lichaam. Ook organisaties kunnen de ‘praktische spiritualiteit’ in hun werking vertalen om het collectieve gedrag te veranderen. Om de collectieve stress langzaam maar zeker zijn greep te laten verliezen. Wat dan overblijft, zal de basis vormen voor een nieuwe beleidsvoering.

Daarom deze vraag, vanop mijn yoga-mat in Frankrijk: wat is de natuurlijke houding, de natuurlijk intelligentie van de podiumkunsten?