Documentaire 'Reset' toont kunstenaars in crisistijd

Van Jaouad Alloul tot Sara De Bosschere: de documentaire Reset volgt het verhaal van zeven performers tijdens de lockdown. Via hen toont tv-maker Lies Van der Auwera de precariteit maar ook de moed van kunstenaars in coronatijd. En kijkt ze voorzichtig vooruit. ‘We vertoeven niet langer op een eiland.’

‘Creativiteit redt de wereld’, postte Flanders DC, een organisatie die creatieve ondernemers ondersteunt. Het bericht toont vervolgens een overzicht van honderden projecten die de culturele sector de wereld heeft ingestuurd om u ‘het leven aangenamer te maken’ tijdens de lockdown. Zulke projecten zijn de take-awayversie van de culturele sector. We zijn er nog, weliswaar verpakt als alternatief, en enkel op bestelling.

Met het verhaal van zeven dappere artiesten die hun weg banen door de jungle van een kluwen aan maatregelen, kan je binnenkort kennismaken in de docu Reset van Lies Van der Auwera, als tv-maker bekend van producties als Filip van België (Canvas), Mij overkomt het niet (Eén) en De Rechtbank (Vier). Al snel werd het Van der Auwera duidelijk dat de coronaverhalen van de kunstenaars niet los staan van de bredere maatschappelijke en economische problemen die de culturele sector eigen zijn. Zo blijkt uit de getuigenissen dat heel wat stereotypes over hun werk hardnekkig overeind blijven in de samenleving.

Het grootste probleem voor de opstart van de culturele sector, is het ontbreken van een publiek, en dit niet enkel om financiële redenen. Theatermaker Sara De Bosschere verwoordt het in de documentaire als volgt: ‘Wat je maakt, krijgt pas zijn echte bestaansreden vanaf het moment dat het een publiek heeft. Dan pas besef je écht wat je hebt gemaakt.’ De theaterstoelen die Van der Auwera gebruikt als achtergrond voor het titelscherm van de documentaire, blijven leeg en dragen de boodschap ‘stoel vrijhouden aub’. De stoel, of eerder de kunstenaar, wacht vol ongeduld op haar publiek. Je stoel wordt warm gehouden. Lees er ook een oproep in aan kunstinstellingen én aan de overheid: ‘Maak dat elke kunstenaar deze crisis overleeft, opdat wij binnenkort weer op die stoel kunnen zitten.’

Je neemt in Reset de precaire situatie van kunstenaars onder de loep, ook buiten coronatijden. Dat laatste was oorspronkelijk niet de bedoeling.

‘Het was bikkelhard om te horen dat onze sector als niet-essentieel werd beschouwd.’

‘Tijdens de eerste lockdown verloor ik zelf perspectief. Het was bikkelhard om te horen dat onze sector als niet-essentieel werd beschouwd. De rust die ik eerst ervoer, veranderde al snel in onrust. Ik wilde weten hoe andere freelancers, collega’s en makers met die situatie omgingen. Mijn werk zou gaan over die onrust en hoe kunstenaars ze hanteren. Welke veerkracht ze hebben.’

‘Door het stilvallen van andere projecten had ik tijd en ruimte om het project groter te maken dan gepland, waardoor het uiteindelijk ook voor mij een risico bleek. Ik startte met onderzoek en filmen zonder budget. Dat bracht me deels in hetzelfde schuitje als de kunstenaars die je in de film ziet. Zoals de meesten onder hen had ik tijdens het maakproces geen idee of mijn werk in de toekomst iets zou opbrengen.’

Je toont een portret van zeven kunstenaars en de copingstrategie die ze gebruiken om zich te redden in hun precaire situatie. Opvallend is wel dat je uitsluitend performers volgde, en bijvoorbeeld geen beeldend kunstenaars. Wat trok je precies in deze artiesten aan?
‘Ik ging in gesprek met heel wat kunstenaars binnen mijn eigen netwerk en werd op die manier telkens doorverwezen. Het kiezen van zeven performers was zeker geen bewuste keuze, maar deze groep zit nu eenmaal meer verankerd in mijn netwerk. Dans en muziek dragen op een bijzondere manier bij tot de sfeer van een film. Wellicht heeft ook dat mijn keuze bepaald.’

‘Met de oprichting van de Artiestencoalitie en de Crisiscel Cultuur werden belangrijke stappen gezet die zonder de pandemie niet gezet zouden zijn, of toch niet zo snel.’

‘Bovendien volg ik steeds mijn buikgevoel, want je weet immers vooraf niet hoe iemands verhaal zal evolueren. De zeven artiesten die ik uiteindelijk koos, hebben me stuk voor stuk verrast door de weg die ze hebben afgelegd. Bij het kiezen van een titel voor mijn film liet ik me inspireren door een quote van Sara De Bosschere. “Alles lijkt ingestort, alsof iemand op een resetknop heeft gedrukt”. Dat klinkt dramatisch, maar het is niet hoofdzakelijk negatief.’

Hoe bedoel je dat precies?
‘Er is dringend nood aan een stevig statuut en sociale bescherming voor kunstenaars. Met de oprichting van de beroepsvereniging Artiestencoalitie en de Crisiscel Cultuur werden belangrijke stappen gezet die zonder de pandemie niet gezet zouden zijn, of toch niet zo snel. Die brede vereniging, een vertegenwoordiging die zegt: “Hou rekening met ons, heb respect voor ons”, was echt nodig. Toen ik las dat de coalitie effectief zou onderhandelen over de coronamaatregelen met regering-Wilmès II, en dus de rechten van de kunstenaars zou verdedigen, heb ik initiatiefnemer en muzikant Tom Kestens gecontacteerd om te vragen of ik hem mocht filmen. Die betrokkenheid bracht de bredere problematiek in het kunstenaarsmilieu beter in beeld en gaf de film een andere insteek.’

‘De Artiestencoalitie werkt momenteel in kleinere werkgroepen. Op die manier worden verschillende thema’s uitgepuurd en richting het beleid gestuurd. De regering heeft inmiddels een herziening van het kunstenaarsstatuut opgenomen in het regeerakkoord. Dat zijn echt al grote verwezenlijkingen.’

Nood aan sociale bescherming

Kunstenaars zijn vaak verbonden aan instellingen of organisaties, die tijdens de Covid-19-pandemie hun deuren moesten sluiten. Heb je overwogen om ook hun verhaal te volgen?
‘Op een bepaald moment bleek dat veel financiële middelen voor de ondersteuning van de sector naar kunstinstellingen gingen, in de hoop het zogenaamde watervaleffect te bekomen. Hoewel deze mythe inmiddels ontkracht is, werd er veel geld gepompt in infrastructuur. Met zeven kunstenaars aan boord was er onvoldoende ruimte om die sector op een evenwichtige manier te vertegenwoordigen. Het zou een vertekend beeld geven. In plaats daarvan koos ik ervoor te focussen op het ecosysteem aan statuten bij kunstenaars.’

Reset trakteert de toeschouwer op een erg persoonlijk relaas, doorspekt met intieme verhalen. Zo bezorgt theatermaakster Nele Van den Broeck de kijker een kippenvelmoment wanneer ze zich al wenend opmaakt voor de spiegel voor een promospot waarin een zelfzekere glimlach wordt verwacht.
‘Die scène is voor mij zowat de essentie van de film. Ik was altijd alleen tijdens het filmen. Op die manier bouw je al sneller een vertrouwensband op met de geïnterviewden en krijg je eerlijke verhalen. Nele verwoordt haar verhaal bijzonder openhartig en durft uit te spreken wat veel artiesten denken en voelen. Dat is enorm krachtig. Het gaat dus niet enkel over hoe anderen kunstenaars zien, maar ook over hoe zij zichzelf zien.’

‘Toen premier Wilmès vertelde dat je voor “een paar uur ontspanning” niet alle inspanningen van het volk mag verpesten, gooide Ellen Schoenaerts de handdoek in de ring.’

‘Ik vond het bijzonder hoe moedig kunstenaars zijn omgegaan met deze hele crisis. Hoe iemand als muzikant en theatermaker Jaouad Alloul een volledig coronaproof voorstelling in elkaar steekt, die aan intimiteit wint omdat zijn stem bijna fluisterend in het oor van de toeschouwer terechtkomt via de hoofdtelefoon. Of de manier waarop muzikante Ellen Schoenaerts het nummer Dit is ons leven maakte waarin ze de crisis integreerde. In de videoclip zie je haar worstelen in een afgelijnd vierkant met pijlen die verwijzen naar alle regels die worden opgelegd.’

Zag je een evolutie in die onzekerheid bij kunstenaars? Nam ze toe tijdens de tweede lockdown?
‘Een vraag die ik aan elke performer stelde, ongeacht corona, was of ze worstelen met onzekerheid. Dat blijkt bij elke kunstenaar een realiteit te zijn. De meeste artiesten waren in het begin wel nog erg positief en hoopvol. Ze zagen kansen om nieuwe dingen te bedenken, om out-of-the-box te werken. Ellen Schoenaerts is daar een mooi voorbeeld van. Zij start erg positief, maar de verschillende lockdowns in Antwerpen en de opstapeling aan maatregelen ontmoedigen haar hoe langer hoe meer. Toen premier Wilmès tijdens de persconferentie vertelde dat je voor “een paar uur ontspanning” niet alle inspanningen van het volk mag verpesten, gooide ook Ellen de handdoek in de ring en heeft ze onmiddellijk haar geplande optredens geannuleerd.’

Denkpatronen doorbreken

We hebben het dan nog niet gehad over de financiële nood waarmee heel wat kunstenaars worstelen.
‘Je ziet en hoort in de documentaire danseres Roxette Chikua en muzikant Thomas Renard. Zij staan beiden aan het begin van hun artistieke carrière, kunnen nog niet teren op een spaarpotje en hebben geen vaste job. De sector is immers zodanig opgebouwd dat je van het ene project naar het andere springt. Als er zich geen nieuwe projecten aandienen, is dat erg demotiverend.’

‘Een beleid heeft verantwoordelijkheden, maar ook kunstenaars hebben die. Ze kunnen bijvoorbeeld inzien dat ondernemen niet alleen negatief ingekleurd kan worden.’

‘De Roovers, het theatercollectief van Sara De Bosschere, geniet wel subsidies en voor hen volstaan die voorlopig. Zij ervaren tijdens het draaien van de documentaire die financiële nood niet, maar voelen een heel andere druk, met name die van verantwoordelijkheid. “Wat moeten we nu vertellen en hoe kunnen we andere, jongere collega’s helpen?”, vragen ze zich af. Ze bleven niet bij de pakken zitten. Bij het uitstellen van de geplande voorstelling met het jonge theatercollectief Herman hebben ze er bijvoorbeeld voor gezorgd dat zij een beroep konden doen op een tijdelijke werkloosheidsuitkering.’

Wie hoop je vooral te sensibiliseren met deze documentaire?
‘In de eerste plaats hoop ik zo veel mogelijk mensen uit de culturele sector te bereiken, maar uiteraard wil ik niet enkel voor de eigen parochie preken. Ook iemand als N-VA-kamerlid Björn Anseeuw, die in het parlement beweert dat kunstenaars geld krijgen en daar weinig voor doen, wil ik aanzetten tot een ander besef. Helaas leven zulke ideeën nog heel sterk.’

‘Het is een van de hoofddoelen van de documentaire om hier een andere blik op te werpen. Neem nu Thomas Renard, die een hele zomer wilde touren en plots al zijn contracten zag wegvallen. Onbetaalde repetities en het schrijven van nummers tellen niet mee voor een uitkering. Hoe onfair ook, Thomas zoekt naar een oplossing, pakt zijn financiële problemen aan en gaat bij een supermarkt werken. Iemand als hij ontkracht zo de stellingen van Anseeuw.’

‘Er zijn veel sectoren die onmiddellijk steun krijgen, maar kunstenaars moeten hun situatie altijd eerst uitleggen, want de overheid begrijpt niet waar het schoentje knelt. Neem nu de activiteitenpremie: het is fijn dat die er is, en dankzij die premie heb ik uiteindelijk ook een producer voor deze film kunnen betalen, maar je komt pas in aanmerking als een groot deel van het werk klaar is. Bovendien heb je er dan zelf nog niets aan verdiend. Die perceptie is volledig anders bij andere sectoren. Bij kunstenaars schuilt er ontzettend veel onzichtbaar werk. Als ik hier een licht op kan werpen en zo bestaande denkpatronen kan doorbreken, is mijn werk voor mij geslaagd.’

Zanger John Terra vertelt in de docu dat kunstenaars dringend meer aan ondernemerschap moeten doen. Een heikele term in het milieu. Hoe sta jij daar tegenover?
‘Er is uiteraard het beleid, maar je kunt niet alle verantwoordelijkheid buiten jezelf leggen. Kunstenaars moeten beseffen dat ondernemen niet louter negatief is. In de docu zegt Roxette: “Je moet jezelf zien als een onderneming, anders ga je erg teleurgesteld zijn.” Ondernemerschap kan in die zin betekenen dat je als artiest rechten durft af te dwingen, een eerlijke prijs vraagt, voor jezelf opkomt en nee durft te zeggen.’

Artiesten hoeven zich niet beschaamd te voelen om geld voor hun werk te vragen. Meer nog, ze moeten zichzelf bevragen waarom ze zich daarvoor schamen.

Dat klopt, maar kunstenaars moeten wel telkens opnieuw bewijzen dat wat ze doen, ‘werk’ is.
‘Inderdaad. In de film geeft Jaouad een mooi voorbeeld als hij vertelt dat hij werd gevraagd om gratis op een barbecuefeestje te spelen. Hij maakt dan heel snel duidelijk dat zoiets niet de bedoeling is, dat hij op die manier “zijn boterham niet kan verdienen”. Dat is een zinvolle invulling van ondernemerschap. Artiesten hoeven zich niet beschaamd te voelen om geld voor hun werk te vragen. Meer nog, ze moeten zichzelf bevragen waarom ze zich daarvoor schamen. Er gaat niemand naar kantoor zonder daarvoor een loon te krijgen. Het gaat om respect voor je eigen werk. Ik had zelf ook te veel tijd nodig om de stap naar een zelfstandig statuut te zetten. Er hangt een briefje aan mijn bureau “Denk als een ondernemer”. Het blijft een reuzegrote valkuil in de sector. Het is in die zin niet mijn bedoeling om enkel aanklacht te voeren tegen het beleid.’

Niet op een eiland

Moeten we met z’n allen blijven zoeken naar andere ‘creatieve’ manieren om ons werk te tonen? Houden we dan niet net het probleem in stand, namelijk veel tijd stoppen in onzichtbaar werk, zonder dat daar voldoende tegenover staat?
‘Het enthousiasme om artistieke initiatieven op te zetten en te delen was bij de start van de pandemie erg groot. Maar na die eerste rush werd het duidelijk dat er geen kader is om zulke dingen te betalen. Het kan niet de bedoeling zijn dat artiesten hun werk gratis verspreiden. Bovendien is ook de beleving van deze alternatieven anders. Een scherm kan je onmogelijk vergelijken met een live-voorstelling. Zelfs wanneer er tijdens of net na de pandemie opnieuw voorstellingen worden toegelaten, verlies je veel van de sfeer die een toneelstuk of concert uitstraalt. Instellingen zijn bang om regels te overtreden en bezoekers verlaten de voorstelling met een wrang gevoel. Die angst zal na de crisis nog wel even nazinderen.’

Het goede nieuws is dat er zich een team heeft gevormd dat strijdt voor kunstenaars. We vertoeven niet langer op een eiland en hebben eindelijk een aanspreekpunt.

Hoe gaat de kunstenaar na het coronatijdperk de draad weer opnemen?
‘Ik hoop dat er vanuit het beleid eindelijk geluisterd wordt naar de sector. Er is weinig vraag naar de ondersteuning van infrastructuur, wel naar een structurele oplossing voor de benarde situatie van de kunstenaar. Het goede nieuws is dat er zich een team heeft gevormd dat strijdt voor kunstenaars. We vertoeven niet langer op een eiland en hebben eindelijk een aanspreekpunt. Dat alleen al is bijzonder waardevol. Ik vrees echter wel dat de coronacrisis verschraling in de sector zal brengen. De kunstenaars die het op dit moment moeilijk hebben, zullen afhaken. Heel wat cultuurwerkers hebben nu tijdelijk een andere job en het is afwachten of ze zullen terugkeren.’

Hoe ziet de release van Reset eruit?
‘Oorspronkelijk werd het project afgerond in de zomer en zou de film in september 2020 getoond worden in De Roma. De afgelasting van deze vertoning omwille van Covid-19 maakte dat ik het verhaal heb kunnen finetunen, al heb ik te lang intensief alleen gewerkt aan de film. In afwachting van een live-vertoning is de documentaire nu in maart op Canvas te zien. Maar eens de zalen weer opengaan, zou het toch mooi zijn als we nog een openingsmoment kunnen organiseren.’

Inmiddels blijven de situatie en de huidige maatregelen voor de culturele sector ongewijzigd. Hoe gaat het inmiddels met de artiesten die je voor Reset volgde?
‘Ik heb nog met elke artiest contact, al is dat voornamelijk op een digitale manier en via sociale media. Thomas Renard, de muzikant die je in de documentaire winkelkarren ziet ontsmetten, geeft nu online muzieklessen. Kunstenaars blijven niet bij de pakken zitten, maar werken keihard om overeind te blijven.’