Real Fakes: namaak-architectuur in beeld
Door Paul Willemsen, op Thu Dec 20 2018 23:00:00 GMT+0000Met zijn fotoboek The Potemkin Village verkent de Oostenrijker Gregor Sailer, naast replica’s van Europese stadskernen in China, de meest verscheiden en verrassende manifestaties van schijnarchitectuur die de illusie van een authentieke plek of realiteit veinst. Zowel militaire als andere toepassingen leidden zijn documentaire tocht langs zeven landen.
De titel van Sailers fotoboek is een vast begrip voor architecturale ‘real fakes’. Een Potemkin-dorp staat voor elk bouwkunstige ‘doen alsof’ of trompe l’oeil en ontleent zijn benaming aan Veldmaarschalk Grigori Aleksandrovitsj Potjomkin, de rechterhand van keizerin Catharina de Grote.
De legende wil dat de prins, na het eerder annexeren van de Russische vazalstaat Krim-kanaat, in 1787 in de Zuidelijke Oekraïne tijdelijke, beschilderde houten façades liet optrekken die gebouwen moesten suggereren. Deze schijnconstructies dienden om de belabberde toestand van de veroverde dorpen te onttrekken aan het zicht van de bezoekende tsarina en de rist diplomaten in haar gevolg.
Heel wat Potemkin-bouwwerken dienen een politiek-ideologische agenda.
Of dat waar gebeurd is of slechts een rondgestrooid verhaal van politieke tegenstanders, blijft een open vraag, maar de uitdrukking ‘Potemkin-gevels’ of ‘Potemkin-dorpen’ gaat daarop terug.
Het fenomeen is van alle tijden. Om de Duitse bommenwerpers te misleiden, vatte de Franse Generale Staf in 1917 het plan op een nep-Parijs te bouwen buiten de stad. Op een klein onderdeel na, een valse Gare de l’Est, werd het plan nooit gerealiseerd. Later kwamen veel vergelijkbare projecten wel tot stand. Om de Japanse luchtaanvallers tijdens Wereldoorlog II het bos in te sturen, trokken de Amerikanen een fake voorstadswijk op boven vliegtuigfabrieken en bouwden ze midden jaren 1950 namaaksteden in de woestijn van Nevada om de effecten van nuclaire testbombardementen te kunnen nagaan.
Rookschermen van steen
Om hedendaagse staaltjes van imitatiesteden vast te leggen, trok Gregor Sailer (1980) naar China, Rusland, de Verenigde Staten, Zweden, Frankrijk, Duitsland en Groot-Brittannië. Het hadden best meer landen kunnen zijn, maar als documentairefotograaf raak je niet zomaar overal binnen.
Heel wat Potemkin-bouwwerken dienen immers een politiek-ideologische agenda. Niet te verwonderen dat de fotograaf bijvoorbeeld geen toegang kreeg tot het Noord-Koreaanse ‘vredesdorp’ Kijŏng-dong in de gedemilitariseerde zone tussen de twee Korea’s. Vanaf de Zuid-Koreaanse grens een paar kilometer verder lijkt het op een stadje zoals een ander, maar schijn bedriegt. De ‘nederzetting’ is een spookstad waar niemand leeft, tenzij wat soldaten, en waar de meeste gebouwen lege dozen zijn. Overdag hossen er in de straten wat figuranten rond die nadien met bussen afgevoerd worden, en ’s avonds schakelt op een vast tijdstip overal het licht aan. Een rookscherm kortom, dat louter propagandadoeleinden dient.
Een typologie van Potemkin-dorpen opstellen is een complexe oefening. Deze staaltjes van nabootsing van een specifieke ‘realiteit’ kennen de meest uiteenlopende varianten: kopiegetrouwe artificiële themasteden, testsites voor verkeersimulaties, militaire trainingsplekken en x-aantal opsmukvariaties (denk aan façades die een niet al te bevallige werkelijkheid of puur weg inhoudsloosheid verbloemen). Telkens verschilt hun functie. Sailers boek biedt van die variëteit een boeiende bloemlezing.
Facelifts met scheurtjes
Geholpen door de formele rigiditeit van het gefotografeerde motief vormt de cover van The Potemkin Village meteen al het meest abstracte én meest symbolische beeld: de façade van een leegstaand kantoorgebouw in de Russische miljoenenstad Oefa, volledig overtrokken met zeildoeken. Samen roepen die doeken een strakke Mies van der Rohe-achtige gevel van staal en glas op – staalblauwe hemel en wolkjes incluis. Alleen heeft de wind stukken van de kunststof losgewrikt en piept het uitgeleefde, verdekte complex er onderuit.
De gevels van onbewoonde of kramakkelige woningen kregen een facelift met geschilderde doeken.
Samen met andere plekken werd het gebouw bekleed toen deze wat onderkomen industriestad in de Oeral in 2015 gastheer speelde voor een top van de leiders van de BRICS, het economische samenwerkingsverband van ‘opkomende’ naties Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika. Het decor diende nu eenmaal de hoge ambities van deze groeilanden te sieren, niet hun grauwe achterkant.
Tegelijk kan het in het autocratische Rusland evengoed gebeuren dat een plaats enkel en alleen wordt opgeluisterd ter eer en glorie van Vladimir Poetin. Dat was het geval in Soezdal, een erfgoedstadje met veel houten gebouwen ten noordoosten van Moskou. De gevels van onbewoonde of kramakkelige woningen kregen er een facelift met geschilderde doeken. Aan zin voor detail ontbrak het de opsmukkers niet. Zo legde Sailer in Soezdal een huis vast waarop in de vensterpartijen een bejaarde vrouw, een vaas met bloemen en een kat voor het raam geschilderd werden.
Toeristische spooksteden
Ook in de buurt van Göteborg, op de testsite AstaZero voor geautomatiseerde navigatiesystemen voor wagens, stootte de fotograaf op wel heel vreemde Potemkin-gevels. Te midden van de sparrenbossen en de sneeuw duiken daar in Zweden plots fotorealistische, zeer gedetailleerde replica’s van winkelstraten uit het New Yorkse Harlem op, met een gift shop, een kapsalon, een apotheek en een gourmet deli. Qua ongerijmdheid kan die combinatie tellen. Deze beelden bevreemden door hun onophoudende pendelbeweging tussen echt en onecht, realiteit en illusie.
Even raar voelen Sailers beelden van themasteden in China – voor een groot deel spooksteden: German Town, Holland Town, Swedish Town en Thames Town. Deze kopies van delen uit Europese steden bieden geen gevelcultuur in strikte zin, maar een totaalbeleving. Die houdt het midden tussen toeristische attracties als het oer-Britse Thames Town nabij Shanghai, en een geplande woonfunctie.
Met die woonfunctie wil het evenwel niet zo vlotten door de ligging ten opzichte van andere steden, het gebrek aan infrastructuur en de zeepbel op de Chinese vastgoedmarkt die voor een gigantisch overaanbod en bijgevolg leegstand zorgde. Het gevolg: spooksteden waar alleen in het weekend wat reizigers aanlanden.
Huis aan huis leren vechten
Sailer benadert deze replica’s topografisch, steeds de gepaste afstand in acht nemend. Zijn interesse gaat niet uit naar over-the-top folklore of de kitsch van de pastiche. Geen toeval dat hij op zijn Chinese trip geen halt hield in het fake Hallstatt, het voorbeeld bij uitstek van overdadige heimat-glam. Fascinerend daarentegen zijn bepaalde buurten in German Town, zo onwezenlijk komen ze over. Hier niet de obligate historische marktplaats, wel onder meer de verplettende banaliteit van wat een invalsweg in een voorstadswijk van pakweg Keulen of Karlsruhe zou kunnen zijn.
Het Fort Irwin National Training Center omvat maar liefst twaalf nepdorpen voor woestijnoefeningen.
Potemkin-configuraties worden ook opgezet voor militaire- of politionele doeleinden. Sailer documenteerde er meerdere voorbeelden van in Frankrijk, Duitsland en Groot-Brittannië. Doorgaans dienen deze simulaties van dorpskernen- en flatgebouwwijken – in het Duitse Schnöggersburg zelfs een metrotunnel – voor oefeningen in urban warfare, zogenaamde huis-aan-huisgevechten.
Qua schaal zijn de Europese trainingsites relatief klein tegen wat de Verenigde Staten zoal op poten zetten. Het Fort Irwin National Training Center in de Californische Mojavewoestijn omvat maar liefst twaalf nepdorpen voor woestijnoefeningen, veelal met ‘levensechte’ Arabische of Afghaanse figuranten. Over hoe zulke ensceneringen en massafiguraties in zo’n trainingscamp in de Mojavewoestijn er concreet aan toe gaan, maakte de in 2014 overleden Duitse documentaire filmmaker Harun Farocki met Ernste Spiele II: Drei tot (2010) een leerrijk video-essay.
Junction City, één van de sites (naast andere met benamingen die nu niet meteen aan de woestijn doen denken, zoals Alligator Junction of Lakeside) heeft met zijn moskee en Arabische opschriften de allure van een Iraakse stad, maar komt in het algemeen over als een neergepoot agglomeraat van prefab beton.
Loodrecht neutraal
The Potemkin Village sluit aan bij eerdere projecten van Sailer, die een voorliefde heeft voor afgezonderde, besloten plekken; ruimtes die uit zichzelf al buitengewoon zijn. Voor Closed Cities (2009-2012) verdiepte hij zich wereldwijd in gesloten gemeenschappen: nederzettingen bij mijnbouwsites voor edelmetaal, militaire basissen, vluchtelingenkampen of gated communities voor de rijken. Voor Subraum (2010) ging hij onderaards. In het Ruhrgebied nam hij de functionele architectuur voor onder de grond gelegen industriële infrastructuur onder de loep, locaties die in de regel niet toegankelijk zijn.
Voortdurend voel je aan dat er iets niet klopt met deze beelden.
Sailer brengt ze graag in beeld met een analoge middenformaat-camera van 4 x 5 inch, met ook een markante voorliefde voor het middenperspectief. Vrijwel altijd verhoudt hij zich loodrecht ten opzichte van het gefotografeerde. Boven alles primeert de documentaire distantie, het eerbiedigen van de juiste afstand tot zijn onderwerp. Die benadering staat haaks op veel architectuurfotografie die het grafische lijnenspel niet schuwt, en gewild dynamisch, monumentaal en contrastrijk wil zijn. Neutraliteit zet de toon in Sailers beelden, onrust is erin afwezig. Zelden betrap je hem op het willen benadrukken of versterken van het onderwerp.
Harde contrasten en slagschaduwen – eigen aan opnamen in volle zomer of op het middaguur – zijn uit den boze. Omwille van het licht regelde hij – waar dat kon – shoots tijdens de wintermaanden. Dat resulteert in gedempt, egaal verstrooid licht en een veelal uitgebleekte, wolkenloze einder. Dat diffuse licht, in combinatie met de wezenloosheid die Potemkin-constructies overheerst – en nog extra beklemtoond door de afwezigheid van mensen – maakt dat uit Sailers foto’s een gevoel van onwerkelijkheid spreekt.
Het ambivalente tussengebied dat hij in zijn beelden installeert, doet denken aan de schaalmodelfotografie in de traditie van Oliver Boberg, Thomas Demand of Edwin Zwakman. Voortdurend voel je aan dat er iets niet klopt met deze beelden. Wat er mentaal in wringt, is de onverenigbaarheid tussen de realiteit en zijn kopie, tussen echt en vals, reëel en artificieel. Voeg daarbij de steeds speurbare politieke en maatschappelijke agenda’s die dit soort scenografieën dienen en je krijgt beklijvende documentaire fotografie.