Programmatorenpraktijken #3: Mandaten

Mandaatfuncties in de kunsten kenden in 2023 een officiële doorstart dankzij het nieuwe Kunstendecreet. Dat is een stap in de goede richting, schrijft choreograaf en programmator Michiel Vandevelde in zijn maandelijkse column Programmatorenpraktijken. Toch nestelen veel artistiek leiders, programmatoren en dramaturgen zich vaak comfortabel in hun functie.

Enkele jaren geleden ontstond er binnen de cultuursector meer en meer consensus dat een artistiek of algemeen directeur niet eeuwig op dezelfde plek kan blijven zitten. Na enige discussie werden mandaattermijnen ingevoerd voor kunstorganisaties waarmee de Vlaamse overheid een beheersovereenkomst heeft. Het gaat daarbij om kunstinstellingen en organisaties die subsidies ontvangen voor twee beleidsperiodes. Veel andere kunstenorganisaties en culturele centra vallen buiten deze regeling en bepalen zelf of ze met mandaten werken. Bij die organisaties is het moeilijker in te schatten wie al dan niet aan een mandaat gebonden is.

Mandaten bevorderen de dynamiek in de sector.

Volgens mij bevorderen mandaten de dynamiek in de sector. Vooral voor organisaties met een presenterende functie zijn ze onontbeerlijk. Waarom? Er is ten eerste een principiële reden: wanneer een organisatie met publieke middelen wordt gefinancierd en zichtbare invloed uitoefent op de samenleving, moeten er ook mechanismen zijn die de evolutie van die samenleving kunnen volgen. Kunst is een onderdeel van cultuur-maken. Samenlevingen veranderen steeds sneller. Kunstorganisaties hoeven weliswaar niet met elke wind mee te waaien, maar moeten wel voldoende alert en actief blijven – soms om mee te bewegen, soms om tegenwicht te bieden. Organisaties die jarenlang onder hetzelfde artistiek leiderschap blijven, vertonen vaak tekenen van berusting of verliezen relevantie. Uitgedaagd worden om te solliciteren voor een nieuwe plek brengt frisse ideeën met zich mee – niemand wordt immers aangenomen om exact hetzelfde kunstje nog eens uit te voeren. Bovendien staan de vaste posities aan de top soms in pijnlijk contrast met de vaak precaire realiteit van kunstenaars.

Ik zie artistiek personeel een beetje zoals medewerkers van een politiek kabinet. Het verschil zit hem met name in de grotere mate van autonomie – al staat die ook in de kunsten steeds meer onder druk. De gelijkenis betreft vooral het feit dat bij een wissel aan de top – een nieuwe regering of een nieuwe artistieke leiding – ook het team mee verandert. Dat betekent niet dat iedereen iets heel anders moet gaan doen; je kan evengoed opnieuw aan de slag in een nieuwe kunstorganisatie, in dezelfde functie of een andere. Door die wissel kan idealiter een nieuw team samenwerken aan een nieuw project. Ik pleit dus niet alleen voor mandaten voor directeurs, maar ook voor het bredere artistieke team.

Ik pleit niet alleen voor mandaten voor directeurs, maar ook voor het bredere artistieke team.

Ik heb daarbij geen probleem met wat wel eens een ‘stoelendans’ wordt genoemd. Het Vlaamse kunstenlandschap is klein, en het is niet de bedoeling dat mensen geen plek meer vinden. De dans zelf brengt nieuwe beweging in de huizen. Het gaat mij om het vergroten van die dynamiek. Naast de principiële argumenten voor mandaten spelen er, ten tweede, ook praktische overwegingen. In mijn eigen artistieke programma, bijvoorbeeld, presenteer ik bepaalde kunstenaars niet. Dat kan zijn omdat hun werk niet past binnen de uitgezette programmalijnen en bijbehorende prioriteiten, maar evengoed door smaak of blinde vlekken. Wanneer alle programmatoren een mandaat zouden hebben, ontstaan er meer kansen voor kunstenaars die nu soms jarenlang uit de boot vallen. Je hoeft dan geen twintig jaar te wachten tot je eindelijk ergens binnen raakt.

Mandaten helpen ook om een project afgebakend in de tijd te formuleren. Als algemeen/artistiek coördinator ben je er niet om tot in de eeuwigheid de boel draaiende te houden. Je bent er om een nieuwe visie in een organisatie binnen te brengen en die organisatie een andere richting te doen inslaan. Voor een divers aanbod in de kunsten is het veld gebaat bij welomlijnde profielen van kunstorganisaties.

In onze buurlanden zijn mandaten al langer ingeburgerd. In Zwitserland is een mandaat van drie jaar, verlengbaar met twee jaar, niet ongebruikelijk. In Frankrijk, Duitsland of Oostenrijk duren mandaten meestal vijf jaar, soms eenmaal verlengbaar, soms vaker. Bovendien komt het in die landen vaker voor dat het hele artistieke team wordt vernieuwd bij een wissel.

Wie de beheersovereenkomsten van de Vlaamse overheid leest, merkt al snel dat sommige algemeen of artistiek directeurs de dans ontspringen.

In Vlaanderen werd met het Kunstendecreet gekozen voor mandaten van zes jaar, eenmaal verlengbaar. Dat vind ik een uitstekende duur. Als programmator kan je volgens mij op zes jaar tijd een interessante artistieke visie realiseren. Als algemeen of artistiek directeur zijn twaalf jaar een goede termijn om meer fundamenteel richting te geven aan een huis; niet alleen artistiek, maar ook wat personeelsbeleid of infrastructuurontwikkeling betreft. Wie de structuur van een organisatie wil hervormen, heeft tijd nodig. Hetzelfde geldt voor dossiers rond gebouwen en ruimtegebruik.

De invoering van mandaten in 2023 beloofde dus meer dynamiek en vernieuwing in het veld. Maar wie de beheersovereenkomsten leest, merkt al snel dat sommige algemeen of artistiek directeurs de dans ontspringen. Verschillende organisaties hebben namelijk met het kabinet cultuur onderhandeld dat het mandaat enkel geldt voor de zakelijk directeur. Dat is het geval bij onder meer Bronks, Campo, Kopergietery, KVS, kunstencentrum nona, NTGent, Rosas en Wiels. Waarom er in sommige contracten wél een mandaat is voor artistiek/algemeen directeurs en in andere enkel voor de zakelijke directie, is onduidelijk en zorgt voor ongelijkheid in het speelveld. Tel daarbij de vele organisaties die überhaupt niet verplicht zijn om met mandaten te werken, en je ziet dat de beoogde dynamiek voorlopig eerder teleurstellend blijft.