Luister. Hoe Iraanse kunstenaars stemmen verbinden

Tijdens de protesten in Iran roept een collectieve stem op tot vrijheid. In hun strijd spelen kunstenaars een cruciale rol om stemmen te verbinden en verspreiden. Maureen Ghazal bespreekt vier toonaangevende artiesten in Iran en de diaspora die het spreken en luisteren thematiseren.

Een van de meest fundamentele dingen die we dragen is onze stem. Ze maakt het mogelijk te spreken en zingen, gedichten voor te dragen, onze diepste verlangens te uiten, misstanden aan te kaarten en op te komen voor het recht om mens te zijn. De stem krijgt, als strijdmiddel en als inzet van die strijd, dan ook een centrale rol toebedeeld tijdens de protesten in Iran. Sinds het overlijden van Jina Mahsa Amini op 16 september van dit jaar spreken veel Iraniërs zich uit tegen de restricties die, met name voor vrouwen, gelden in het land.

Net zo min valt de stem weg te denken uit de oeuvres van toonaangevende kunstenaars in Iran en in de diaspora. Artiesten als Newsha Tavakolian, Sevdaliza en Taraneh Hemami zien hun disciplines niet alleen als een medium om stemmen te verbinden en het belang van luisteren te benadrukken, maar bieden ook een platform aan Iraniërs over de landsgrenzen heen.

De kracht van zang

In gedachten zingt zangeres Maral Afsharian voor een groot publiek, maar in werkelijkheid staat ze in een kleine privéstudio in Teheran. Sinds het Islamitische regime in 1979 in Iran aan de macht kwam, mogen vrouwen niet optreden voor een publiek en geen eigen album opnemen. Het portret van Afsharian maakt deel uit van de fotoserie Listen (2011) van de fotograaf Newsha Tavakolian, die woont en werkt in Teheran en is aangesloten bij het fotocollectief Magnum. Tavakolian begon op haar zestiende te werken voor de Iraanse krant Zan, die zich richtte op vrouwenrechten. Ze bracht verslag uit van de oorlogen in Irak en verbeeldt in haar werk sociale kwesties in haar geboorteland.

Listen toont de kracht om voorbij restricties te denken, richting een land dat in de toekomst vrijheid zal kennen

In de serie Listen fotografeerde Tavakolian zes Iraanse zangeressen die in een studio zingen voor een denkbeeldig publiek. Gedurende een jaar schiep Tavakolian een vertrouwensband met de zangeressen en verdiepte ze zich in hun muziek. Een van de vrouwen is operazangeres, twee anderen zingen klassieke Perzische muziek en Afsharian zingt in een rockband. ‘Ik laat Iraanse zangeressen voor mijn camera optreden terwijl de wereld nooit van ze heeft gehoord.’

Naast de portretten van de zangeressen maakte Tavakolian voor elk van hen een coverbeeld voor een fictief album. Die van Afsharian beeldt een vrouw met rode bokshandschoenen op een verlaten weg af. Tavakolian maakte achtduizend cd-hoezen, die ze tijdens de opening van de expositie Listen uitdeelde. Voorlopig zijn de hoezen nog leeg, maar het werk toont de kracht om voorbij de restricties te denken, richting een land dat in de toekomst vrijheid zal kennen.

Naar aanleiding van de dood van Jina Mahsa Amini plaatste Tavakolian de foto van de vrouw met rode bokshandschoenen op haar Instagram-pagina. Het beeld, dat tegelijkertijd strijdbaarheid en een zekere isolatie uitdrukt, is vandaag nog even actueel en werd massaal gedeeld op sociale media. ‘Voor mij representeert de stem van een vrouw een kracht die, wanneer je haar het zwijgen oplegt, de maatschappij uit balans brengt en alles doet vervormen’, zegt Tavakolian over de serie.

Stemmen versterken

I was told to stay quiet / in a world full of noise / I was told to walk silent. Diezelfde disbalans komt terug in het nummer ‘Women, life, freedom’, waarin Sevdaliza de kracht van de stem bezingt. De Iraans-Nederlandse zangeres bracht het lied uit in oktober als protest tegen het systematische geweld en de intimidatie van vrouwen. Eerder bracht Sevdaliza de nummers ‘Bebin’ en ‘Gole Bi Goldoon’ uit die ze in het Farsi schreef. In ‘Bebin’ reageert de zangeres op het reis- en immigratieverbod dat Trump in 2017 tekende voor inwoners uit het Midden-Oosten. ‘Gole Bi Goldoon’ is een eerbetoon aan de Iraanse zangeres Googoosh. Sevdaliza werd geboren in Teheran en kwam als kind met haar familie naar Nederland. Door het verbod voor vrouwen om in het openbaar te zingen kan ze niet in haar geboorteland optreden, maar via haar muziek laat ze Iraanse stemmen klinken over de hele wereld.

In een interview met het muziektijdschrift Billboard erkent Sevdaliza de kracht van muziek om gemeenschappen in nood te versterken. ‘De Iraniërs die strijden voor hun vrijheid tonen moed en vormen nieuw leiderschap. Als we naar hen luisteren en hun stemmen versterken, kunnen we misschien naar huis terugkeren. Wij zijn er om hen te helpen hun visie uit te voeren.’ Dat muziek een krachtig medium is, toont ‘Women, life, freedom’, dat op sociale media veelvuldig wordt gedeeld om de vrijheidsstrijd van Iraniërs zicht- en hoorbaar te maken.

Het regime blokkeert geregeld de toegang tot platforms als Instagram en Whatsapp

Dat delen is geen sinecure. In de grote Iraanse steden sluit het regime geregeld het internet af en blokkeert het de toegang tot platforms als Instagram en Whatsapp. Veel Iraniërs wenden zich tot niet-digitale platforms, zoals graffiti, dans, zang en performance op straat, om hun boodschappen toegankelijk te maken. In het bijzonder in Iran zelf is het voor artiesten een blijvende uitdaging om het publiek dat ze representeren en gehoor geven ook als betrokken toeschouwer te bereiken.

Het belang van luisteren

De in Teheran geboren kunstenaar Taraneh Hemami woont en werkt in San Francisco en richt zich binnen haar multidisciplinaire kunstpraktijk op thema’s als ontheemding, herinnering en representatie binnen de Iraanse diaspora. Haar architecturale sculpturen fungeren als platforms voor interactie en persoonlijke reflectie en laten hun identiteit en functie bepalen door de fysieke context waarin ze zich bevinden. Zo ook in het werk One Voice (Yekseda), dat verschillende bezoekers in de buitenruimte met elkaar in gesprek laat gaan. De geluidssculptuur was onderdeel van de tentoonstelling Now Hear This! An Exercise in Listening (2017-2018) in de Montalvo’s Italianate Garden in Californië.

Doordat je in een buis niet tegelijk kunt spreken en luisteren, initieert de geluidssculptuur One Voice (Yekseda) een oefening in beide.

One Voice (Yekseda) bestaat uit meerdere metalen buizen die deelnemers met elkaar verbinden; aan de twee zijdes van de buis kan iemand staan om te spreken of te luisteren. Zo kun je er volgens Hemami zeggen wat er op je hart ligt en wat anders onbenoemd blijft, maar je kunt ook herinneringen delen, een gedicht voordragen, fluisteren, schreeuwen, of zoals een bezoeker tijdens de opening van het werk deed, je telefoon in de buis leggen en muziek afspelen. Doordat je in een buis niet tegelijk kunt spreken en luisteren, initieert de installatie een oefening in beide. De intieme en gesloten vorm van de buizen laten verhalen toe die je anders niet snel deelt of hoort. Daarnaast laat het werk de deelnemers naar elkaar toe bewegen; door de kanteling van de buizen kan het zijn dat je op je tenen moet staan of moet bukken.

Een gedeelde stem

In het Perzisch betekent ‘Yekseda’ één stem of gedeelde stem. Het woord ‘seda’, dat zowel stem als geluid betekent, geldt in Perzische poëzie als metafoor voor het laten horen van je stem en het opkomen voor de vrijheid van meningsuiting. Hemami noemde haar geluidssculptuur naar het gedicht ‘It is only sound that remains’ van Forough Farrokhzad:

why should I stop?
the road passes through the capillaries of life,
the quality of the environment
in the ship of the uterus of the moon
will kill the corrupt cells.
and in the chemical space after sunrise
there is only sound,
sound that will attract the particles of time.
why should I stop?

Forough Farrokhzad (1935-1967), geboren in Teheran, is een van de bekendste moderne Iraanse dichters. In een literatuur gedomineerd door mannen, publiceerde ze gedichten over artistieke vrijheid, de liefde, de situatie van de vrouw in Iran en bovenal over het zoeken en vinden van vrijheid in al haar vormen. In haar debuutbundel The Captive (Asir), verschenen in 1955, schreef ze over de strijd tussen artistieke vrijheid en huiselijke isolatie. De poëzie roept op tot beweging en het innemen van ruimte en bereikte sinds haar verschijning vrouwen over de hele wereld. In het titelgedicht ‘The Captive’ schrijft Farrokhzad zowel over het patriarchale systeem dat isoleert als over de liefde die ze koestert en achternagaat.

I am thinking that in a moment of neglect
I might fly from this silent prison,
laugh in the eyes of the man who is my jailer
and beside you begin life anew.

De dichter bezingt geregeld de liefde, maar haar teksten over verlangens en fysieke en emotionele intimiteit leverden haar geregeld kritiek op. Toen men haar in een radiointerview vroeg waar het vrouwelijke perspectief in haar werk vandaan kwam, antwoordde Farrokhzad: ‘Als mijn gedichten, zoals u zegt, een vrouwelijk perspectief dragen, is dat logisch, ik ben tenslotte een vrouw. Maar wanneer je het hebt over artistieke verdiensten, denk ik dat gender geen rol kan spelen.’ Dichter zijn is mens zijn, aldus Farrokhzad; de expressie van het eigen gevoelsleven is net zo goed een poëtisch uitgangspunt als een menselijk recht.

Kunst in de harten van de mensen

Na Farrokhzads overlijden werd in 1974 haar vijfde bundel Iman bimari be aghaz-e fasl-e sard gepubliceerd. De bundel maakte het oeuvre van Farrokhzad compleet, maar werd vijf jaar later, bij de oprichting van de Islamitische republiek, verboden. Tijdens deze censuurperiode van meer dan tien jaar trok haar werk nieuwe generaties Iraniërs aan. De kracht van haar poëzie bleek sterker dan de poging om ze te smoren.

Farrokhzad is een baken voor kunstenaars, vrouwen en gemarginaliseerde groepen die streven naar vrijheid in al haar vormen.

De Engelse vertaling Let us believe in the beginning of the cold season verscheen dit jaar en bewijst dat Farrokhzads stem, zelfs na tientallen jaren, in de harten van mensen voortleeft. In de inleiding van de bundel schrijft vertaler Elizabeth T. Gray Jr. dat de poëzie van Farrokhzad een baken is voor kunstenaars, vrouwen en gemarginaliseerde groepen die streven naar vrijheid in al haar vormen. In het licht van de protesten in Iran klinkt haar oproep tot vrijheid luid. Het woord ‘Yekseda’ galmt in Farrokhzads poezie; de gedichten dragen een gezamenlijke stem van eenieder die opkomt voor het recht om vrouw te zijn en gendergerelateerde restricties te beëindigen.

Een strofe uit het gedicht ‘Window (Panjareh)’ verenigt de kracht en moed die alle vier de kunstenaars tonen in hun werk om door te gaan, zelfs als, of juist als alles dreigt in te storten. De kunstenaars sporen aan om te dansen en zingen; om eindeloos lief te hebben en daarmee op te komen voor dat wat ons mens maakt.

When my faith was hanging
by the weak thread of justice
and in the whole city
the hearts of my lamps were
being torn to pieces,
when the childlike eyes of my love
were being blindfolded by law's black kerchief,
and fountains of blood were gushing forth
from the distressed temples of my desire,
when my life was no longer anything,
nothing but the tick tock of a wall clock,
I discovered that I must,
that I absolutely had to
love madly.