Liefde als projectie in de tijd

Door Roel Smeets, op Tue Sep 05 2017 22:00:00 GMT+0000

Met haar nieuwste roman Fuzzie rijgt Hanna Bervoets een nieuwe kraal aan de rode draad van eenzame hoofdpersonages door de recente Nederlandstalige literatuur. Gelukkig zijn er die kleine pluizige bolletjes waar haar personages zich aan kunnen hechten. Niet dat hun wijsheden echt zullen helpen. Eigenlijk zijn hun liefdesperikelen niets anders dan verstoorde relaties met de tijd.

De moderne mens leeft vandaag grotendeels online. Met apps als Facebook, Instagram en WhatsApp staan we altijd en overal in contact met elkaar. Zelfs echte verbinding is binnen handbereik. Bij de populaire datingapp Tinder schuilt er immers achter elke swipe de belofte van ware liefde en intimiteit. Maar de realiteit is weerbarstiger, als ze al niet totaal verschillend is. De eindeloze mogelijkheid tot contact en verbinding leiden immers evengoed tot sociale verlamming en isolationisme. Daarover gaat Fuzzie (2017), Hanna Bervoets’ mozaïekroman die het curieuze liefdesleven van een divers aantal personages volgt.

Waarom curieus? Met al die liefdeslevens die Bervoets beschrijft, is iets niet in orde. De jongvolwassen Maisie is dermate geobsedeerd door haar ex Florence dat ze vast blijft zitten in het verleden. De oudere, gepensioneerde Diek begeeft zich op het terrein van het internetdaten, maar kan zich niet binden omwille van een onverwerkte liefdesrelatie. Stephan zit werkloos thuis, worstelend met zijn relatie met Angelica. Ieder personage is getekend door (eerdere) liefdesrelaties, en die trauma’s werken door in hun poging om opnieuw liefde te ervaren. De mogelijkheden die personages Maisie, Diek en Stephan daartoe aangereikt krijgen zijn echter begrensd. Fuzzie is het verhaal van de grenzen van de hedendaagse beleving van liefde en de eenzaamheid die daarmee gepaard gaat

Om haar personages uit de eenzaamheid te manoeuvreren, bedacht Bervoets echter iets leuks: pluizige pratende bolletjes, waarnaar het titelwoord ‘Fuzzie’ verwijst, die in de palm van je hand passen. Die kleine bolletjes gidsen haar personages door het onherbergzame landschap van liefde en menselijk contact. Of ze hen ook echt de goede richting aangeven, dat is de grote vraag die Bervoets stelt. Hoewel de bolletjes boordevol advies en tegeltjeswijsheden zitten, blijken ze uiteindelijk niet in staat overtuigende oplossingen te bieden. Om daarachter te komen moet je als lezer wel bereid zijn je door een zee van dooddoeners te worstelen. Die bolletjes praten namelijk veelal in gemeenplaatsen. Ze zeggen dingen als: ‘o: wat is liefde anders dan de drang constant quitte te spelen?’

Samen alleen

Voor wie Spike Jonze’s film Her (2013) zag, klinkt dat allemaal herkenbaar. Net zoals de personages in Fuzzie genegenheid bij bolletjes zoeken, gaat Theodore (Joaquin Phoenix) in Jonze’s romantische scifi-drama een intieme verhouding aan met het Operating System (OS) Samantha, vertolkt door de hese stem van Scarlett Johansson. Klinkt als een utopie? Zo’n relatie heeft inderdaad voordelen: een OS staat altijd voor je klaar, is afgestemd op jouw exacte behoeften en verlangt niets als tegenprestatie. Toch ziet Jonze’s film vooral de grauwe, minder aangename kant van deze relatievorm. In zijn film evolueert Samantha zo snel dat ze Theodore na verloop van tijd niet meer nodig heeft. Her eindigt dan ook met Theodore die in zijn teruggekeerde eenzaamheid noodgedwongen weer op zoek moet naar menselijk contact.

De technologische mogelijkheden die in Her op de spits worden gedreven staan niet zo ver af van onze omgang met social media

Is een verhaal als dat van Her dan een dystopie? De meesten zullen hierop een bevestigend antwoord geven. De geschetste toekomst in Her blijkt immers slechts tot teleurstelling te leiden want Theodore komt bedrogen uit: hij krijgt niet de intimiteit die het OS belooft. Het mooie aan dystopieën is echter dat ze niet enkel een onwenselijke, nare toekomst verbeelden maar ook kritisch reflecteren op hedendaagse praktijken. De technologische mogelijkheden die in Her op de spits worden gedreven staan immers niet zo ver af van onze omgang met social media, andere mensen en liefde. Jonze’s film roept dan ook op: kijk wat er gebeurt als we ons verliezen in onze onlinelevens. Zijn we verbonden, of toch alleen? De film toont de schaduwzijde van onze omgang met technologie en roept op tot een herwaardering van oprecht, authentiek en face-to-face contact tussen mensen.

Maar waar roept Fuzzie toe op? Dat is nog maar de vraag. Het bolletje bij Bervoets is (net als de OS uit Her) een surrogaat voor menselijke liefde. Of toch een flauw afkooksel ervan. Want waar Her heel pregnant laat zien dat technologie onmachtig is om liefde te vervangen, daar onderstreept Fuzzie de eenzaamheid die de personages ervaren ondanks de aanwezigheid van het bolletje. Vervang dat bolletje door een smartphone en kijk om je heen: we zijn gekluisterd aan een extern object dat écht menselijk contact in de weg staat. De open deur die Fuzzie intrapt is dat zo’n obsessie met een technologisch artefact weliswaar de illusie van verbondenheid wekt, maar tegelijkertijd tot een onwelkom soort eenzaamheid leidt.

Isolationisme in de Nederlandstalige letteren

De paradox die Bervoets in Fuzzie aankaart, weerklinkt vandaag ook in heel wat recente Nederlandstalige romans. Een aantal hedendaagse schrijvers voeren vandaag eenzame (jongvolwassen) personages op die in een sociaal isolement verkeren of moeilijk duurzame menselijke relaties aangaan. Liever trekken ze zich terug, staren ze naar hun navel, of koken ze gaar in hun eigen sop. In Robbert Welagens Het verdwijnen van Robbert (2013) wil het hoofdpersonage bijvoorbeeld ‘verdwijnen’ en ‘het lidmaatschap [van zijn leven] opzeggen’, omdat hij het niet zo op heeft met het idee van ‘een gezin, een thuis een carrière [...] bijdragen aan de maatschappij in de vorm van arbeid, voortplanting en betrokkenheid’. Philip Huffs Boek van de doden (2014) presenteert dan weer een hoofdpersonage met goede sociale kaarten, hij is ‘blank, jong, artistiek, veelbelovend’. Maar ook hij wil het liefst ‘verdwijnen’ en zich ver van het sociale en maatschappelijke domein houden. Datzelfde geldt voor het eveneens blanke, jonge, artistieke en rijke hoofdpersonage uit Maartje Wortels IJstijd (2014), dat zich het liefst opsluit in een hotelkamer om daar in zijn eigen bubbel te vertoeven. En het hoofdpersonage van Jamal Ouariachi’s De vertedering (2013) is – in zijn eigen ogen – een maatschappelijke drop-out die zijn persoonlijke misère wijt aan ‘de buitenwereld’, waar hij een steeds grotere afkeer voor opbouwt en zich daarom niet naar buiten, maar naar binnen keert.

Aan vroegere tijden heeft het terugtrekken uit de maatschappij vooral een romantische of antiburgerlijke connotatie overgehouden. Romantici zijn deze hedendaagse personages echter niet: terugtrekken uit de maatschappij staat hier niet gelijk aan een verheven geestesleven in kluizenaarschap, maar eerder aan besluiteloos hangen op de bank, verlamd door keuzestress. Hun (zelfgekozen) isolationisme kan geïnterpreteerd worden als een indirect gevolg van de moderne online en connected wereld waarin ze leven – dezelfde wereld die in Her en in Fuzzie uitvergroot en bekritiseerd wordt. Dat is een vreemde tegenstrijdigheid: eindeloze mogelijkheden tot contact, maar liever alleen op de hotelkamer zijn en verlangen om te ‘verdwijnen’ uit de wereld die juist allerlei uitwegen uit die eenzaamheid biedt.

Vechten tegen de tijd

De eenzaamheid van personages in Fuzzie is echter niet per se zelfgekozen. Opvallend is dat de moeilijkheden die ze ervaren met menselijk contact veelal te maken hebben met een (verstoorde) verhouding met tijd. Zo lijden sommige personages aan Fear Of Missing Out (FOMO): de angst om iets te missen wat anderen meemaken. Daaraan ten grondslag ligt een onvrede om te berusten in het moment. Zo is Florence constant bezig na te denken over wat haar ex Maisie aan het doen is. En Angelica, wanneer ze wakker wordt naast haar minnares, vraagt zich af of ‘Stephan al wakker [zou] zijn’.

Wanneer Stephan wat later door het bolletje wordt aangespoord om oude foto’s te bekijken, vervalt het bolletje in een reflectie op de hedendaagse neiging het moment te vereeuwigen

‘Zo verandert elke klik klik klik het heden in het verleden van de toekomst en let wel: de meeste zaken vallen buiten het verleden dat de moeite waard leek om te bewaren.’

Voor de hedendaagse mens is dit inderdaad een realiteit. Op social media vangt men ervaringen uit het (inmiddels) verleden in woord en beeld. Hoewel dat vastleggen van het moment soms een antidotum tegen het verstrijken van de tijd suggereert, is het aanleggen van fotoalbums of het posten van foto’s op Instagram of Facebook niets anders dan een gevecht tegen de bierkaai. We moeten het bolletje hierin gelijk geven, want inderdaad: ‘de meeste zaken vallen buiten het verleden dat de moeite waard leek om te bewaren.’

Liefde als projectie in de tijd

De parabels van de bolletjes bevatten allerhande zogenaamde wijsheden, die als een vorm van propaganda door de strot van de personages worden geduwd en geïnternaliseerd. Het stelt de personages gerust dat ze aandacht krijgen, maar kritische reflectie op wat ze precies zeggen is nagenoeg afwezig. Een van die parabels gaat heel specifiek over wat het betekent om lief te hebben, een activiteit die volgens het wijze bolletje gekenmerkt wordt door missen en verlangen. Een geliefde is volgens het bolletje ‘een figuur naar jouw gading: jouw creatie.’ Het is een projectie in de tijd: zoals je hem of haar in je herinneringen (verleden) of in je verlangens (toekomst) hebt vormgegeven. Niet iemand zoals die daadwerkelijk in het hier en nu bestaat.

Die definitie van liefhebben komt duidelijk overeen met de manier waarop de personages in Fuzzie omgaan met hun (ex-)geliefden. Hun liefdesperikelen komen voort uit hun gemis van (verleden) en hun verlangens naar (toekomst) die geliefden. Dat gemis en dat verlangen staat in schril contrast met hun daadwerkelijk relatie met hen (heden). En daar ligt de oorzaak van de misère. De personages zien dat echter niet zelf in, daar hebben ze het bolletje voor nodig.

(Hanna Bervoets)

Fuzzie als stem van een generatie

Roept Fuzzie dan op eenzelfde manier als Her op tot een herwaardering van menselijk contact? Nee. Hoewel net als in Her het surrogaat voor de menselijke liefde onvermijdelijk moet verdwijnen (de bolletjes in Fuzzie gaan langzaam dood; de OS’en in Her verlaten de mensen), blijft Fuzzie steken in de door de bolletjes aangekaarte problematiek van de hedendaagse liefde. Het discours van de bolletjes kan begrepen worden als een spreekbuis voor de problemen van de huidige generatie met liefde in het bijzonder en menselijk contact in het algemeen.

Het discours van Bervoets' bolletjes kan begrepen worden als een spreekbuis voor de problemen van de huidige generatie met liefde.

Het grootste onderliggende probleem dat die stem aankaart is dat men alles behalve ‘Zen’ is. Omdat de personages zich ofwel richten op de toekomst (een gedroomd leven) ofwel op het verleden (gemiste kansen) zijn ze niet in staat om vredig in het hier en nu te leven. Anders dan Marja Pruis in haar recensie in De Groene Amsterdammer oppert, zou ik niet zeggen dat de personages ‘er [door de bolletjes] juist toe opgewekt [worden] de liefde in de echte wereld te vinden’. Hoewel ze braaf luisteren naar wat de bolletjes te zeggen hebben, zijn ze niet in staat die zogenaamde wijsheden om te zetten in actie. Er vindt, kortom, geen ware verandering plaats. Bij de bolletjes vinden de personages hoogstens troost en erkennning, maar dat is maar van tijdelijke aard.

In die zin is Fuzzie geen dystopisch en kritisch verhaal dat aanspoort om onze verhouding tot de ander goed onder de loep te nemen, maar een weinig productieve klaagzang op de problemen van de hedendaagse liefdesrelatie. De roman benoemt enkel wat daar mis mee is, zonder alternatieven aan te reiken. Waar Her eindigt met het hoofdpersonage dat weer (noodgedwongen) toenadering zoekt tot een mens in plaats van bij een OS, eindigt Fuzzie precies zoals het begon: met een personage dat troost vindt bij een technologisch artefact (het bolletje) in plaats van bij een mens. De cirkel is rond, de ellende compleet, de werkelijke bezinning afwezig.