Kunst in de klas? Vlaanderen dreigt te buizen

Als ik in de media weer eens het woord ‘school-cultuur’ opvang, wringt het bij mij. De ‘cultuur’ in het onderwijs lijkt tegenwoordig steeds meer op scholen zonder cultuur. Hoewel creatieve vakken decretaal vastgelegd zijn als continue waarde in het opvoedingsproces van jongeren tot 12 jaar, mogen 15-jarigen van geluk spreken als ze op school nog met kunstvakken in aanraking komen.

In de vorming van jongvolwassenen lijken die vakken niet meer erkend te worden als essentieel. Ze heten complementair. Elke school beslist nu immers zelf of ze haar leerlingen nog kunstvakken aanbiedt. En zelfs als dat de keuze is, raken zij in het lessenpakket vaak op de achtergrond, in een geïsoleerd bestaan als ‘éénuursvakje’, in een sfeer van vrijblijvendheid.

Nochtans worden kunst en cultuur door scholen maar al te graag benut om zich te profileren in de competitie met andere scholen. Denk aan de creatieve uitspattingen tijdens schoolfeesten die ouders en verwanten kippenvel bezorgen, of aan opendeurdagen waar kunstwerkjes en muzikale intermezzi van leerlingen de school aantrekkelijk moeten maken. Om nog maar te zwijgen over de aandacht én de hoge uitgaven voor uitnodigingen en mooi ogende websites...

Kunstvakken raken in het lessenpakket vaak op de achtergrond, in een geïsoleerd bestaan als ‘éénuursvakje’

Maar als het op lesroostertabellen aankomt, moeten kunstzinnige vakken in steeds meer scholen ineens het onderspit delven. Hoe is het zover kunnen komen?

Extra waarde

De jongste jaren zie je een meer dan verontrustende tendens richting ‘nuttigere’ vakken: meer gericht op de arbeidsmarkt. De invoering van STEM-studierichtingen typeert een schoolcultuur die zich in Vlaanderen ‘hoofd-zakelijk’ richt op literaire geletterdheid en cognitieve vaardigheden. Andere vormen van intelligentie, zoals culturele geletterdheid, komen nog te weinig aan bod.

Daar is het onderwijs natuurlijk niet uniek in. In onze hele samenleving wordt creativiteit/kunst steeds meer gezien als een apart stuk van de opvoeding, als een luxe. Maar net in een maatschappij waarin ook creativiteit en innovatief denken steeds belangrijker vaardigheden worden, heeft kunst extra waarde. Ze richt zich bij uitstek op de verbeeldingskracht.

Er moet dus hoognodig wat veranderen in de schoolcultuur van Vlaanderen. In de Statuten van de Commissie voor Onderwijs en Cultuur staat letterlijk: ‘Alle jongeren in Vlaanderen zouden kunsteducatie moeten genieten.’ Deze conclusie is ook terug te vinden in The WOW Factor, de internationale evaluatie van kunsteducatie die UNESCO publiceerde onder leiding van professor Anne Bamford - het zogenaamde Bamford-rapport.

Ook in de achtste Europese sleutelcompetentie, de leidraad voor de nieuwe eindtermen in het onderwijs, wordt gewezen op het belang van creatieve expressie en het erkennen van emoties in diverse kunstvormen.

Waarom worden de vakken die jongeren onderrichten in net deze competentie, dan niet decretaal vastgelegd in het héle opvoedingstraject?

Kunst = vele culturen

Esthetisch aanvoelen overbrengen en belangstelling wekken voor kunst/cultuur kan op zich natuurlijk in vele vakken, maar het ervaren, beleven en interpreteren van kunst komt bij uitstek in kunstvakken aan bod. Kunstleerkrachten willen jongeren gevoelig maken voor het schone en hen op weg helpen naar een algemene schoonheidsbeleving en een verfijnde levensstijl.

Zélfs als jongeren zich later niet actief via kunst willen uitdrukken, moeten ze toch manieren ontwikkelen om over kunst en cultuur te praten

Door open en onbevooroordeeld te leren kijken/luisteren, komen jongeren in contact met andere culturele leefwerelden en belevingen en worden ze gestimuleerd tot cultuurparticipatie, steeds aangemoedigd om probleemoplossend en kritisch te denken. Ze leren verantwoorden welke waarde ze hechten aan persoonlijke keuzes. Het ontwikkelen van hun esthetisch bewustzijn wakkert zo ook hun ethisch en cultureel bewustzijn aan. Via exploratie, participatie en inwijding ontdekken ze de verscheidenheid van culturen.

Kunst is dus een krachtige vorm van communicatie. Zélfs als jongeren zich in hun latere leven niet actief via kunst willen uitdrukken, moeten ze toch manieren ontwikkelen om over kunst en cultuur te praten, willen ze actief kunnen deelnemen aan het cultuurleven van hun gemeente en hun land.

Essentieel in kunstlessen is de tijd om waar te nemen en stil te staan bij schoonheid. Ervaren is immers een geleidelijk continuüm, dat haaks staat op de snelheid van vele leerprocessen in onze hectische samenleving. Jongeren leren doelgericht over hun kunstervaringen te praten en in alle openheid hun gevoelens uit te drukken. Echte kunsteducatie combineert de ontwikkeling in de specifieke talen van de kunst met creatieve benaderingen van leren. Leren en ervaren als antidotum tegen geestelijke verpaupering.

Leren ventileren

In het Vlaamse onderwijs wordt nu al te weinig tijd en ruimte vrijgemaakt om jongeren te laten ventileren. In een prestatiegerichte maatschappij is dat meer dan ooit van belang. Gwendolyn Portzky, doctor in de medische wetenschappen, waarschuwt dat Vlaamse jongeren de maatschappelijke druk niet langer aankunnen en dat het de taak is van het onderwijs om jongeren te leren omgaan met emoties en problemen.

Een kwalitatieve en goede schoolcultuur heeft aandacht voor alle aspecten van ons mens-zijn.

Praten over kunst is natuurlijk geen taal waarmee je vragen zal oplossen. Vooral met vragen te stellen zal ze het bewustzijn van jongeren verscherpen. Je verwerft er diepere inzichten door. Je bouwt er ‘culturele geletterdheid’ mee op.

‘Kunst en cultuur zijn essentiële talen waarmee je de wereld kan begrijpen’, benadrukte Anne Bamford in haar rapport voor de UNESCO. Ook de Commissie voor Onderwijs en Cultuur pleit voor structurele verankering en sterkere positionering van specifieke kunstzinnige vakken en benadrukt het belang van pedagogische continuïteit doorheen het hele secundair onderwijs.

Willen we in Vlaanderen werk maken van een kwalitatieve en goede school-cultuur, dan kan dat enkel met aandacht voor alle aspecten van ons mens-zijn, zowel rationeel-cognitieve als cultureel-sensitieve.