In haar honderdste nummer activeert rekto:verso een archief van twintig jaar kunstkritiek. Lieven De Cauter reageert op de slagzin van dit tijdschrift, 'De toestand is kritiek', die hij aantrof op een pagina in nr. 13 uit 2005. Wat heeft kunst- en cultuurkritiek nog te betekenen in een wereld die van de ene crisis in de andere strompelt? 'De toestand is zo kritiek dat het te laat lijkt voor kritiek.' Het is tijd voor 'kritische paniek'.

‘Anno 2023 struikelt de wereld van de ene crisis in de andere: pandemie, oorlog, extremisme, polarisatie, inflatie, de steeds voelbaarder wordende gevolgen van de klimaatverandering – uit alle hoeken denderen de drama’s op ons af. Die niet-aflatende stroom van mondiale crises heeft tot een prikkelende term geleid: permacrisis, niet voor niets door Collins Dictionary verkozen tot het woord van 2022.’ Citaat van Sarah Meuleman in De Standaard van 12 juni, wanneer ik een tekst moet afwerken over ‘De toestand is kritiek’, de slagzin van rekto:verso sinds de oprichting van het tijdschrift in 2003. ‘Permacrisis’ is geen prikkelend woord, het is een misbaksel tussen Latijn en Grieks, een echte bastaard van een bastaardwoord. Maar het geeft wel aan dat we in de permanente catastrofe zitten. Ik schreef een tekst met die titel in 2001. Na twintig jaar klinkt het niet meer als doemdenken maar als een bijna descriptieve term.

‘De toestand is kritiek’ is een duidelijke knipoog naar de eigen ondertitel: tijdschrift voor kunstkritiek, ondertussen_ tijdschrift voor cultuur en kritiek_. ‘De toestand is kritiek’ klinkt nu als een soort van postmoderne tongue-in-cheekslagzin van slimme jongens en meisjes die de kunst- en cultuurkritiek tot een hele toestand willen verheffen: geen toestand zonder kritiek, zonder het crinein van het oordeel, zonder de traditie van ontmaskering, en meer bepaald zonder dit tijdschrift. Of in elk geval geen inzicht in de toestand. Nu de toestand werkelijk kritiek is, kunnen we niet veel meer met dit soort ironie. Intussen is de toestand om zo te zeggen ‘post-kritiek’, ‘meta-kritiek’: het is niet vijf voor, maar vijf na twaalf. Het erge is dat we sinds de eerste klimaattop in 1995, die de uitstoot van stikstof moest beperken, 60% meer CO₂ uitstoten. Meer, niet minder. Als je daar even bij stilstaat, voel je de waanzin van de groei. En tegelijk de futiliteit en het zelfbedrog van alle pogingen om er iets aan te doen.

‘Pancrisis’ zou nog een woord kunnen zijn om de toestand te beschrijven (dat is tenminste twee keer Grieks), maar het blijft een monster. Beter misschien: kritische paniek. Een spannend maar pijnlijk oxymoron: wie panikeert, kan niet meer denken. Wie blijft denken, panikeert niet. Het komt er dus op aan te blijven denken om de paniek af te weren – maar toch ook te blijven panikeren. Tijdens haar ‘Our House Is On Fire’-speech in 2019 in Davos, slingerde de zestienjarige Greta Thunberg de groten der aarde deze onvergetelijke zin in het gezicht: ‘I don’t want your hope … I want you to panic.’ Die geeft werkelijk weer hoe kritiek de toestand wel is.

De woede en de roep om daadkracht klinken alsmaar luider binnen de klimaatbeweging. Het manifest How to Blow Up a Pipeline (2021) van klimaatactivist Andreas Malm werd snel een bestseller, en ook de gelijknamige filmadaptatie van Daniel Goldhaber was een succes. Het is hoog tijd om die pijpleidingen op te blazen, zo lijkt het. Helaas wordt de daadkracht van de klimaatactivisten beantwoord met een meedogenloze criminalisering en repressie. Klimaatklevers, die geen vlieg kwaad doen en (behalve een lijst) niets wérkelijk beschadigen, worden als terroristen veroordeeld. De recente repressie tegenover de Letzte Generation, een radicale afsplitsing van Extinction Rebellion, neemt hallucinante proporties aan. Misschien omdat ze door hun wegblokkades de levensaders van het consumptiekapitalisme afsnijden, maar anders dan de gele hesjes niet de massale macht van het getal hebben.

Nochtans bevinden we ons nu werkelijk in een ecologische noodtoestand. Een nieuw wetenschappelijk onderzoek dat begin juni 2023 werd gepubliceerd, stelt dat het Amazonewoud meer CO₂ uitstoot dan het opneemt. We bereiken de kantelpunten waar al zo lang voor gewaarschuwd is.

En toch is de generatie van de klimaatspijbelaars niet massaal wakker geworden. Escapisme blijft de norm. Ach, ik weet het maar al te goed: het is een onmogelijke opgave te leven met de permanente catastrofe. En toch is dat wat we zullen moeten doen. Wat we nodig hebben is een soort van lucide, permanente kritische paniek. Hopelijk leidt die tot een gerichte woede, een rebellie. De klimaatbeweging radicaliseert. Code Rood, een brede coalitie van Belgische organisaties, bewijst dat. De enige oplossing die overblijft, lijkt erin te bestaan de machine die ons naar de afgrond rijdt daadwerkelijk tot stilstand te brengen. De toestand is zo kritiek dat het te laat lijkt voor kritiek.

‘De toestand is kritiek’, nr. 13, 2005, p. 67, slagzin.

Bekijk deze recto en verso, en andere archiefstukken en reacties uit het honderdste nummer ook hier.