Klank zonder beeld: literatuur vertalen met een visuele beperking

In de reeks 'Getuigenissen van het kunstenfront' vertellen vijf kunstenaars hoe beperking hun creatieve doen en laten beïnvloedt.

Maar weinig mensen weten dat Peter Handke, een Oostenrijkse schrijver en de Nobelprijswinnaar Literatuur van 2019, heel wat literaire vertalingen op zijn palmares heeft staan. Zo vertaalde hij tussen mei en september 2002 het klassieke drama Oedipus in Colonus van Sophocles naar het Duits. Naar aanleiding daarvan besloot hij een reis te maken naar het Colonus van vandaag, om de setting van het drama ter plekke te verkennen. De indrukken die hij tijdens die reis opdeed, beschreef hij uitvoerig in zijn essay ‘De reis naar Colonus’. Kennelijk was het voor Handke essentieel om de setting (en aldus de context en de sfeer) van het verhaal met eigen ogen te kunnen exploreren, om zich op basis daarvan een beeld of een voorstelling van de gebeurtenissen te kunnen vormen.

Zijn abstracte beelden of visuele voorstellingen in het hoofd van de vertaler noodzakelijk om een literair werk van de ene naar de andere taal te vertalen? Zeer zeker niet.

Dat het begrip ‘beeld’ een centrale plaats in zijn vertaalpoëtica inneemt, blijkt tevens uit de uitspraken die de schrijver tijdens vertaaldebatten deed. Keer op keer benadrukte hij dat vertalen voor hem een complex proces is dat uit drie stappen bestaat. Eerst moet hij de zinnen van een brontekst in een vreemde taal begrijpen. Daarna moet hij wachten totdat die zinnen plaatsmaken voor een abstract beeld in zijn hoofd, en dat abstract beeld bepaalt ten slotte het ritme en de syntaxis van de vertaalde zinnen. Zulke uitingen doen vermoeden dat Handke bij het vertalen (maar ook bij het schrijven) veel belang hecht aan visuele impressies en ze in zekere zin beschouwt als een hermeneutisch uitgangspunt.

Maar betekent dit dan ook dat visuele waarnemingen per definitie niet weg te denken zijn uit het vertaalproces? Met andere woorden: zijn abstracte beelden of visuele voorstellingen in het hoofd van de vertaler noodzakelijk om een literair werk van de ene naar de andere taal te vertalen? Zeer zeker niet. Toch valt het niet te ontkennen dat de meeste vertalers zich een beeld proberen te vormen van de plaats waar een verhaal zich afspeelt. Sommige vertalers gaan op reis om de beschreven landschappen met eigen ogen te zien. Andere vertalers – veruit de meeste – maken gebruik van het internet om zich een visuele voorstelling te maken van landschappen, fauna en flora, van straten, bruggen en pleinen en van historische plekken of bouwstijlen.

Doordat ik de brontekst in brailleschrift moet lezen en elk woord met mijn vingers moet voelen, werk ik veel gedetailleerder en nauwkeuriger.

Hoe belangrijk de abstracte beelden die door een brontekst worden opgeroepen ook zijn, onmisbaar zijn ze niet. Daar kan ik als vertaler met een visuele beperking over meespreken. Ik kan niet ontkennen dat het soms een uitdaging is om de visuele omschrijvingen van een roman te vertalen. Immers, hoe vertaal je de omschrijving van een vallende ster als je dat natuurverschijnsel nooit hebt gezien? Hoe vertaal je beschrijvingen van New York als je de wolkenkrabbers van die metropool nooit voor ogen hebt gehad? Hoe kun je weten welk Nederlands woord je moet gebruiken voor een bijzondere plantensoort als je geen afbeeldingen van de plant in kwestie kunt opzoeken? Toegegeven: het is niet altijd gemakkelijk om met deze uitdagingen om te gaan, en ze hebben soms ook een impact op mijn vertaalsnelheid.

Maar op de kwaliteit van mijn vertalingen hebben ze geen invloed. Integendeel: soms biedt het ook voordelen om ‘blind’ met de tekst aan de slag te gaan. Doordat ik de brontekst in brailleschrift moet lezen en elk woord met mijn vingers moet voelen, werk ik bijvoorbeeld veel gedetailleerder en nauwkeuriger dan de gemiddelde vertaler, iets wat de getrouwheid van de vertaling alleen maar ten goede kan komen. Als ziende vertalers de visuele omschrijvingen in een roman proberen te reconstrueren door middel van de afbeeldingen die Google hen voorschotelt, kan het gebeuren dat hun kijk op de zaak wordt vertroebeld of beperkt door de eenzijdigheid van de treffers op het internet, terwijl ik in deze gevallen vooral op mijn creativiteit en inventiviteit aangewezen ben. Soms leidt dit tot erg mooie en onverwachte vondsten.

Ondanks de uitdagingen waar ik als blinde vertaler mee geconfronteerd word, ben ik wel degelijk in staat om literatuur te vertalen.

Kom ik er echt niet uit en heb ik hulp nodig, dan plaats ik een oproep op vertaalfora; ik geef dan uitleg over de visuele omschrijvingen uit de brontekst en vraag hoe andere vertalers het zien. Mensen met verschillende achtergronden geven dan hun mening, en dit resulteert vaak in heel uiteenlopende ideeën en voorstellen, die ik vervolgens tegen elkaar kan afwegen. Als mijn vertaling eindelijk klaar is en ik nog een laatste keer door de tekst wil gaan, dan is er nog de spraaksoftware van mijn computer die de tekst voor me kan voorlezen, waardoor ik vanzelf merk of de tekst loopt of niet.

Ondanks de extra uitdagingen waar ik als blinde vertaler mee geconfronteerd word, ben ik wel degelijk in staat om literatuur te vertalen. Ik prijs mezelf gelukkig dat heel wat uitgevers tot hetzelfde inzicht zijn gekomen en me de broodnodige kansen geven.