‘Het is geen keuze om vrouwen centraal te stellen, maar een behoefte’

Maud Gourdon (1991, Frankrijk) is beeldend kunstenaar en momenteel aan het HISK verbonden als artist in residence. Ze werkt voornamelijk met teksten, tekeningen en sculpturen. In november opende haar nieuwe tentoonstelling Cataplasme! in De CENTRALE in Brussel. In 2021 was ze laureate van de Médiatineprijs van de Stad Brussel. ‘Brussel is geen perfecte stad, maar door de chaos ontstaat er een soort van leegte. Het is aan de kunstenaar om die in te vullen.’

Gourdon is op het moment van dit gesprek op residentie in het Frans Masereel Centrum in Kasterlee, samen met de andere kunstenaars van het Hoger Instituut voor Schone Kunsten of kortweg HISK. We ontmoeten elkaar in één van de negen kunstenaarsverblijven, identieke A-frame huisjes in jarenzeventigstijl, inclusief klapstoeltjes en schildersezel.

Gourdon maakt deel uit van Level Five, een kunstenaarscollectief uit Brussel. Bij gebrek aan een gevestigde kunstenaarsatelierinfrastructuur bieden zij collectieve organisatie en een cultuur van wederzijdse ondersteuning aan. Vroeger zaten ze onder andere in een enorm gebouw aan de Anspachlaan, waar Gourdon ook een atelierruimte had. Maar door een precair contract kon men de kunstenaars eender wanneer vragen om het pand te verlaten. Dit leidde tot een ietwat chaotisch vertrek. Gelukkig heeft Gourdon nu een studio bij het HISK in Gent.

Taal en tekst vormen altijd het beginpunt van Gourdons werk.

De gesprekken tussen de HISK’ers tijdens de residentie in het Frans Masereel Centrum gaan veel over Brussel, maar steeds vaker vallen ook stadsnamen als Luik en Charleroi. Waarom? Leegstand is aantrekkelijk voor kunstenaars en Brussel raakt stilletjes aan vol: ‘Als de Fransen klaar zijn met hun studie, gaan ze meestal naar Brussel of Marseille. Het zijn twee van de meest aantrekkelijke steden omdat geen van beide perfect is. Er heerst chaos en te midden van deze chaos ontstaat er een leegte. Een kunstenaar moet de kans grijpen om die in te vullen. Een leegstaand gebouw betekent plek voor ateliers en expositieruimtes. Zulke steden zijn interessant voor artiesten omdat je nog steeds dingen kunt dóén. In Parijs bijvoorbeeld zie ik mezelf niet werken als jonge kunstenaar. Ik zou niets anders doen dan werken om me een klein appartementje zonder studio te kunnen veroorloven.’

Gourdon wikt en weegt haar woorden als ze antwoordt op mijn vragen. Misschien omdat we dit gesprek in het Engels voeren, maar volgens mij ligt het aan haar fascinatie voor taal. Taal en tekst vormen altijd het beginpunt van Gourdons werk.

‘Toen ik illustratie studeerde aan La HEAR, een Franse kunst- en muziekschool in Straatsburg, was ik niet goed in schrijven. Tekst en taal waren nochtans belangrijke onderdelen in die opleiding. Een illustrator moet nadenken hoe die een verhaal wil vertellen met tekst en beeld. Het beeld en de tekst hoeven niet hetzelfde te zeggen, maar ze staan wel in relatie tot elkaar. Toen ik verhuisde naar Gent om aan KASK te studeren, spraken er natuurlijk weinig mensen Frans, dus was Engels vaak de voertaal. Mijn niveau was toen erg laag, maar ik leerde dat taal echt een materiaal is.’

‘Als ik Engels spreek, gebruik ik de spieren van mijn gezicht anders: aan het einde van de dag had ik pijn aan mijn kaken. Ik kon echt voelen dat ik zelf de Engelse taal als een materiaal probeerde te moduleren in mijn mond; tegelijk manipuleerde die vreemde taal mijn lichaam, ik voelde dat die taal me vormde.’

'Ik heb er een hekel aan als conceptuele kunstenaars gewoon een vel papier afdrukken in een tentoonstelling.'

Met dat inzicht begon Gourdon in 2019 aan A Flower is Speaking to a Dog, een tekstinstallatie die deel uitmaakte van haar tweede solotentoonstelling. Die bestond uit een reeks gedichten waarbij menselijk DNA fungeert als een onderliggende structuur. ‘Ik componeerde eerst de tekst, op basis van menselijk DNA. Vaak koos ik willekeurig een DNA-structuur uit registers die te vinden zijn op het internet. De afzonderlijke onderdelen van het DNA verving ik door verschillende woorden. Iets als DNA is tegelijk complex en banaal. Daarom gebruikte ik basiswoorden, de eerste die je leert in het Engels of in eender welke taal, zoals dog, mother, good or bad. Hiervoor heb ik geen algoritme of logica nodig, ik schreef de woorden op met de hand’. De gedichten van de installatie werden gebundeld in een boek, gepubliceerd door BOEKS (Gent).

‘Zo begon ik gaandeweg een gedicht te componeren. Ik ontdekte kleine verhalen in wat ik genereerde. Daar was ik blij om. Ik heb er een hekel aan als conceptuele kunstenaars gewoon een vel papier afdrukken in een tentoonstelling. Ik kon niet gewoon een willekeurige aaneenschakeling van woorden presenteren, dat is voor mij te simpel.’

‘Dat soort spel met woorden gebruik ik niet alleen bij een boek, maar ook bij het maken van een installatie. Ik heb een ‘visueel lied’ gemaakt dat het liefdesverhaal van Penelope en Odysseus in een ander perspectief plaatst. Ik wilde een sculptuur maken om de tekst te vergezellen en ik dacht meteen aan een kam, een woord met twee betekenissen. Een dagdagelijks object voor je kapsel maar ook een werktuig bij het weefproces. Penelope wacht op haar man, daar schuilt een soort passiviteit in. Maar eigenlijk is ze net heel krachtig: zij bepaalt de tijdlijn van het hele verhaal. In afwezigheid van Odysseus bieden een verzameling Grieken zich aan om zijn plaats als echtgenoot in te nemen. Penelope bedenkt echter een list en zegt dat ze geen keuze kan maken voor ze het lijkkleed van haar schoonvader heeft afgemaakt. Elke avond trekt ze alle draden weer los die ze overdag heeft geweven.’

‘Ik wou me met mijn werk verzetten tegen het beeld van de wachtende vrouw die melancholisch haar haren kamt. Door haar list met het weefgetouw wordt Penelope het sterkste personage van het verhaal. De kam representeert zowel passiviteit als intelligentie.’

'Stoelen waren lange tijd het enige object dat vrouwen in eigen naam bezaten en konden overdragen aan hun kinderen.'

Dergelijke dubbelzijdige aspecten van vrouwelijkheid staan centraal in het werk van Gourdon. Zo maakte ze een stoel naar het voorbeeld van achttiende-eeuwse Elzasserstoelen uit Straatsburg. ‘Vrouwen die in het huwelijk stapten kregen twee stoelen cadeau, met hun eigen naam en die van hun echtgenoot in gegraveerd. Dat was toen het enige object dat vrouwen in hun eigen naam bezaten en konden overdragen aan hun kinderen. Het design van deze traditionele stoel heb ik dan gebruikt en omgevormd. Ik heb wielen onderaan de stoel bevestigd, om beweeglijkheid mogelijk te maken, nu straalt mijn stoel mobiliteit en vrijheid uit.’

‘Het is geen bewuste keuze om vrouwen centraal te stellen, het is eerder een behoefte. De verwijzing naar de stoelen uit Straatsburg legt ook een deel van mijn persoonlijke herinnering bloot: daar voelde ik me het meest gereduceerd als vrouw. De keuze om een stoel van deze specifieke regio te gebruiken was een soort van kritiek in vermomming, meer zoals poëzie.’

Van 24 november 2022 tot 19 maart 2023 presenteert Gourdon haar nieuwe tentoonstelling Cataplasme! in De CENTRALE in Brussel. Hier gaat ze dieper in op haar relatie met vrouwelijkheid en vertrekt ze vanuit persoonlijke herinneringen uit haar kindertijd.

'Mijn werk met cataplasma is ook een eerbetoon aan mijn moeder.'

‘Tijdens de lockdown had ik beslist dat ik een project wou maken rond cataplasma, een woord waarvan veel mensen de betekenis niet meer kennen. Het is een soort helend mengsel dat je kan maken met huis-tuin-en-keukeningrediënten. Je neemt een stuk klei en voegt er water aan toe. Vaak voegt men er ook planten of zelfs gekookte groenten aan toe. Je wikkelt het geheel in een doek en wrijft het over een deel van je lichaam dat pijn heeft. De klei zuigt het teveel aan energie op dat je lichaam produceert als het gewond of geïnfecteerd is. Mijn moeder maakte het voor mij toen ik klein was en ik ben het eigenlijk altijd blijven doen, voor mij is het dus echt basiskennis. Thuis heb ik altijd een pot groene klei staan.’

‘In covid-tijden merkte ik dat er veel spanning ontstond rond kwaaltjes en remedies. Veel mensen in mijn omgeving begonnen me vragen te stellen over mijn cataplasma en wat ik erin doe, terwijl het vroeger niemand kon schelen. Door die mentaliteitsverschuiving wou ik echt met cataplasma aan de slag gaan. Tegelijk is het een eerbetoon aan mijn moeder: zij heeft mij de kennis doorgegeven.’

‘Bij deze tentoonstelling maak ik gebruik van veel verschillende kleuren, wat normaal niet mijn stijl is. Veel mensen zullen het bestempelen als vrolijk, naïef of kinderachtig. Daar hebben ze gelijk in, dat wilde ik ook uitstralen. Het decoratieve staat deze keer centraal. Tijdens mijn voorbereiding haalde ik veel inspiratie uit Ree Morton, een Amerikaanse kunstenaar. Zij maakte deel uit van de Pattern-and-decoration-beweging in de jaren zeventig en tachtig. Deze kunstenaars beschouwden het decor als centrum van de kunst en niet alleen als kader.’

'Ik heb een enorme fascinatie voor de poëtische waarde van een handgemaakt protestbord.'

Naast vrouwelijkheid blijft taal een rode draad in de werken die Gourdon toont in De CENTRALE. ‘Doorheen de installatie in de tentoonstellingsruimte komen enkele woorden steeds terug. Ze fungeren in de ruimte als een kort gedicht, geschilderd op panelen die lijken op protestborden. Een soort van gereduceerde taal, ingevoegd in een decoratieve tekening die een breipatroon nabootst. Deze woorden heb ik hier in het Frans Masereel Centrum gedrukt. Cataplasme! is naast de titel ook één van de woorden op de panelen, samen met Travaux manuels (wat als hobby vertaald kan worden), Tonnerre (donder), Politique & Parler en. Ik wil dat ze bijna niet te onderscheiden zijn van een echt protestbord. Ik heb namelijk een enorme fascinatie voor de poëtische waarde van een handgemaakt protestbord. De taal moet kort en bondig zijn: een punch met woorden.’

Hierna kijkt Gourdon vluchtig naar haar horloge en deelt ze mee dat ze nu wel terug naar het drukatelier moet in het Frans Masereel Centrum, om haar panelen vandaag nog af te werken. Haar ‘protestborden’ worden samen gepresenteerd met een reeks sculpturen, gemaakt van cataplasmamaterialen.

Nog tot 19 maart kan je in De CENTRALE in Brussel terecht om het werk van Gourdon te zien.