Een duet tussen intimiteit en elektronica

Dankzij autotune zingt geen zanger nog vals, maar zij die van de veelbesproken muzieksoftware gebruikmaken, krijgen toch het etiket ‘vervalser’ opgeplakt. Hoe kan je immers ‘echt’ klinken als je slechts toon kan houden dankzij software? Haalt de digitale bewerking van stemmen de menselijkheid uit de muziek, of is het een instrument dat het expressieve bereik net kan oprekken en versterken, over de grenzen van gender heen?

Ik kan me de eerste keer dat ik Akons hit ‘Lonely’ hoorde nog goed herinneren. Ik was twaalf jaar en zat naar MTV te kijken toen ik een hoge, robotachtige stem ‘Lonely / I'm so lonely / I have nobody / To call my own’ hoorde zingen. Het was niet mijn eerste aanraking met autotune, wel de heftigste. Geslachtloos, leeftijdloos, en toch aangrijpend.

Toen het nummer in 2007 uitkwam, zagen veel muziekliefhebbers autotune als een gevaar, een digitaal wapen dat de ruwe authenticiteit van een artiest zou afvlakken. Imperfecties zouden worden gladgestreken en de artiest zou op de achtergrond raken, weggedreven door een technisch trucje.

‘Echte’ muziek

Inmiddels heeft het publiek aan autotune kunnen wennen, maar nog steeds klinken er stemmen die zeggen dat autotune geen echte muziek oplevert. Hoe sterk die stemmen zijn, bleek uit de heftige reacties nadat Glastonbury Kanye West in 2015 als headliner aan de affiche toevoegde. Er kwam een petitie om hem van het programma te schrappen en duizenden mensen schreven waarom ze hem niet op hun festival wilden zien. Steeds kwam hetzelfde argument terug: dat hij door het gebruik van autotune geen echte muziek zou maken.

Muziekjournalist Ryan Basel maakte hier in een scherp stuk komaf mee door op te merken dat ook alle andere namen op Glastonbury software gebruiken om hun muziek op te nemen: ‘The fart-breathing handgallops, the douchenuggets who subscribe to the idea of “real music” and won’t consider Kanye West or T-Pain talented artists, should disown every piece of music in their collection that isn’t a mono-recording, bootleg, or symphony – music recorded without the use of computer-aided technology. But they won’t.’

Bands als Radiohead krijgen makkelijker het authenticiteitskeurmerk dan rappers als Kanye West. Maar waarom?

Met het stuk legde Basel bloot hoe selectief autotune-haters de claim van echtheid toepassen. Bands als Radiohead – die de stem van frontman Thom Yorke constant bewerken – krijgen makkelijker het authenticiteitskeurmerk dan rappers als Kanye West. Maar waarom? Beide artiesten gebruiken een scala van software om hun muziek te bewerken. Zoveel verschillen ze niet van elkaar.

Autotune is dus slechts een onderdeel van een breder spectrum van technische hulpmiddelen waar vrijwel iedere artiest gebruikt van maakt. Maar welke functie heeft het apparaat afzonderlijk? En wat kan het in deze tijd betekenen?

Een fictief wezen

In het stuk ‘Pitch Perfect’ omschrijft Jace Clayton autotune als ‘a contemporary strategy for intimacy with the digital’. Paradoxaal genoeg werkt het juist ‘vermenselijkend’, schrijft hij: ‘een duet tussen elektronica en het persoonlijke.’

Al is de ene stemvervorming natuurlijk de andere niet. Enerzijds heb je de nauwelijks waarneembare variant die de zwakke plekken uit een opname haalt en zangpartijen zo perfect mogelijk wil doen klinken. Producers zetten het niet in om de unieke stem van hun artiesten in de verf te zetten, maar om de stemmen aan te laten sluiten bij de populaire sound van het moment.

Hiertegenover staat een meer opvallend gebruik van autotune dat artiesten niet hetzelfde, maar juist anders laat klinken dan de rest. Hierdoor kunnen zangers afstand doen van hun eigen stemgeluid en een nieuw klankbeeld creëren dat beter bij hun muziek past.

Hoe mens en techniek kunnen samensmelten zette Donna Haraway uiteen in haar bekende essay ‘A Cyborg Manifesto’ (1985). De feministische biologe schetst er een toekomst waarin de mens door het leven gaat als cyborg: een samensmelting van mens en techniek, door haarzelf gedefinieerd als een ‘cybernetic organism, a hybrid of machine and organism, a creature of social reality as well as a creature of fiction’.

Dit idee van de cyborg was niet nieuw. In het begin van de jaren 1970 maakte de cyborg een opmars in de filmwereld. Zo schiep Star Trek met de Borgs een gemeenschap van wezens die opgetrokken waren uit een amalgaam van technische en biologische lichaamsdelen. Een borg kon een echt oog hebben, maar ook een oog die als verrekijker, boor of ultraroodcamera diende.

Het kan futuristisch klinken, maar je hoeft maar om je heen te kijken om ze overal tegen te komen. Het is niet wachten op de cyborgs, we zíjn de cyborgs. Denk aan gehoorapparaten, lenzen of pacemakers. Apparaten die ons hart op het juiste ritme laten kloppen: meer cyborg kun je het niet krijgen.

‘Anytime people read my tweets, they hear it in Auto-Tune’, twitterde de Amerikaanse rapper T-Pain.

Ook de artiest is steeds meer op een cyborg gaan lijken. ‘Anytime people read my tweets, they hear it in Auto-Tune’, twitterde de Amerikaanse rapper T-Pain jaren geleden, een opmerking waarmee hij het effect van de software perfect beschreef: de vervormde sound is zijn stem geworden. The mask is the face. Misschien niet in het dagelijks leven, maar wel in het hoofd van miljoenen mensen die zijn nummers streamen. De shock was daarom des te groter toen autotunegod T-Pain tijdens een Tiny Desk optreden bewees dat hij ook zonder de software prachtig kon zingen. Dit is niet T-Pain, dacht ik toen ik die warme stem hoorde. Dit is iemand anders.

Ontzielde nikies

Terug naar Kanye West. Als iemand de grenzen tussen het menselijke en mechanische opzocht, dan wel Kanye, die tien jaar geleden 808s & Heartbreak uitbracht, een album waarop hij over zijn gestrande relatie en de dood van zijn moeder zingt. In Kanyes oeuvre vormt het album een vreemde eend in de bijt. Waar het voorgaande album, Graduation, stuk voor stuk hits bevatte, kent 808s & Heartbreak kille, introspectieve nummers, waarin hij met een sterk bewerkte stem over gevoelens van verlatenheid en depressie zingt.

De nummers op 808s zijn exemplarisch voor het paradoxale karakter van autotune: juist door software te gebruiken die het menselijke geluid wegpoetst, weet Kanye zijn pijn op een diepmenselijke manier over te brengen.

Dat is het mooie aan de software: het biedt Kanye de kans om los te komen van het masculiene stemgeluid waarmee hij geboren is en geeft hem de vrijheid om een meer breekbare kant te laten zien. Op sommige momenten, zoals op openingsnummer ‘Say You Will’, pitcht de autotune zijn stem omhoog tot een priemende hartenkreet, op andere momenten klinkt hij vlak en gespeend van emoties.

Het zijn afwisselingen die de grilligheid van het rouwproces lijken te verbeelden. Als Kanye op ‘Welcome to the Heartbreak’ ‘Dad cracked a joke, all the kids laughed, but I couldn't hear him all the way in first class’ zingt, klinkt de autotune als een vlies tussen hem en de buitenwereld: een bubbel die hem verhindert om contact met anderen te maken. Misschien was het ook die spanning, tussen aanwezigheid en afwezigheid, die me aansprak in Akons megahit ‘Lonely’. De persoon die over eenzaamheid zong, was uit het nummer verdwenen. Althans, hij was er wel, maar je hoorde hem niet meer.

Hetzelfde ontzielde gevoel vind je terug op Frank Oceans bejubelde tweede plaat Blonde. Op het openingsnummer ‘Nikies’ zingt hij de eerste paar minuten met een dikke laag autotune op zijn stem over de zoektocht naar authenticiteit in een kapitalistische wereld waarin iedereen dezelfde schoenen wil. ‘All you want is nikies’, hoor je de computerstem zingen, ‘but the real ones, just like you, just like me’.

Het is een korte zin die de versplintering van deze generatie perfect blootlegt. We willen authenticiteit en echtheid, maar volgen machinaal elke nieuwste modetrend geplugd door megabedrijven die al jaren de markt domineren met producten die ons authenticiteit beloven. ‘All we want is nikies,’ zingt de machine, ‘but the real ones.’

Een emancipatietool

Het zijn niet alleen mannen die autotune op een interessante manier inzetten. Integendeel. Vrouwen als Beyoncé, Nicki Minaj en Grimes gebruiken de sound om woester, warmer of zachter te klinken en daarmee verwachtingen rondom vrouwelijkheid uit dagen. In het stuk ‘BaddieBey and Beyoncé’s Sonic Masculinity’ laat genderwetenschapper Regina N. Bradley zien hoe Beyoncé zich via autotune bepaalde masculiene hiphopelementen toe-eigende.

Het nummer begint gejaagd, met een hoge, agressieve autotunestem die de zin ‘bow down bitches’ herhaalt. Op die manier weet ze het woord ‘bitch’ te vervreemden van de gebruikelijke context – namelijk veelal gebriest door rappers met lage stemmen – en ontdoet ze het van de uitsluitend op vrouwen gerichte betekenis. Hierna vertraagt het nummer en voert ze een hypermasculien personage op, die met een zware, donkere stem over zijn rijkdom (‘Gold everything, gold ass chain’) en succes opschept.

Bradley betoogt dat het nummer past bij de manier waarop Beyoncé zich in de loop der tijd heeft weten los te maken van haar feminiene reputatie als r&b-diva. In plaats van zich als een good girl te presenteren en een alternatief te bieden voor vrouwonvriendelijke, zelfingenomen rappers, neemt ze de rol van bad girl aan, een compromisloze vrouw die zichzelf de ruimte gunt om op te scheppen, mensen uit te schelden en haar rijkdom te tonen.

Met deze feministische tactiek rekt ze de norm op van hoe vrouwelijke artiesten zich horen te gedragen, namelijk bescheiden, zacht en kwetsbaar, naar een breder kader waarin ook kracht, agressie en onverbiddelijkheid een plek mogen hebben. De lage, masculiene autotune versterkt deze rol. De sound plaatst haar niet tegenover de dominante macht, maar ernaast.

Artiesten als Beyoncé, Frank Ocean en Kanye West laten zien hoe veelzijdig autotune kan worden ingezet. Autotune staat hun zelfexpressie niet in de weg, maar versterkt die. De vervorming geeft hen de kans om over de grenzen van hun eigen mens-zijn te stappen en gebieden te verkennen die zonder de software niet begaanbaar waren. Het is dan ook niet de man die de afgelopen jaren het muzikale landschap domineert, niet de vrouw en niet de machine. Het is de cyborg die de sound van dit moment bepaalt.