De wederopstanding van de gemeenschap

Fernanda Valadez en Lemohang Jeremiah Mosese zetten zich in hun recentste films af tegen het op individualisme gestoelde wereldbeeld van de commerciële cinema, zowel in vorm als inhoud. Zingeving in een complexe wereld is voor hen enkel mogelijk binnen een gemeenschap.

Veel Hollywoodfilms zijn doordrongen van de ideologie van de American Dream. In die films schittert een zelfredzame, maar vaak ook eenzame held die niet gedefinieerd wordt door zijn afkomst of sociale status maar door zijn individuele kwaliteiten. Helden in dat soort films vechten dan ook voor macht, vaak vertegenwoordigd door geld of seks. Een collectieve cultuur is ondergeschikt aan het individu, waardoor iedere persoon wordt gedefinieerd door zijn macht — of het gebrek daaraan — ten opzichte van anderen.

Sin señas particulares en This Is Not a Burial, It’s a Resurrection kennen een heel ander wereldbeeld. Filmmakers Fernanda Valadez en Lemohang Jeremiah Mosese schetsen personages die zich actief moeten verzetten om niet in de anonimiteit te verdwijnen. Om te overleven zijn ze niet op zichzelf als individu aangewezen maar juist sterk afhankelijk van hun gemeenschap en cultuur.

Beide films hebben dus een heel andere kijk op de maakbaarheid van het individu dan klassiek narratieve films. Waar de personages zich tegen verzetten is namelijk een ongrijpbare machtsstructuur, geen concrete antagonist. De wereld is veel moeilijker te begrijpen en te overmeesteren. Dat vraagt ook om een andere filmtaal.

Verdwijnen in de anonimiteit

Sin señas particulares (2020) van Fernanda Valadez speelt zich af in Mexico, een geïndustrialiseerde moderne samenleving waarin Magdalena (Mercedes Hernández) op zoek gaat naar haar zoon, die tijdens zijn overtocht naar de Verenigde Staten verdwenen is. De lijken die haar zoon zouden kunnen zijn, vertonen volgens de overheidsinstanties steeds ‘geen specifieke kenmerken’, waardoor het niet alleen onzeker is of haar zoon nog leeft, maar de desbetreffende doden ook volledig worden geanonimiseerd.

Enige vorm van emotie bij de autoriteiten is vanuit ons standpunt niet te bespeuren, ze behandelen mensen als iets strikt cijfermatigs. Er is dan ook geen overzichtelijk sociaal netwerk, de personages leven geïsoleerd van elkaar in een haast kafkaëske wereld. Om daar uitdrukking aan te geven, wordt Magdalena vaak ‘gevangen’ in het kader: ze is in close-ups met soft focus te zien, waardoor de verbinding met haar omgeving vervaagt. Een helder overzicht van de situatie ontbreekt omdat totaalshots worden weggelaten.

Dit gebrek aan totaalbeeld komt ook terug in de verhaallijn. De film hanteert een elliptisch narratief, wat inhoudt dat de belangrijkste plotpunten minder aandacht krijgen dan in een klassieke drie-aktestructuur. In plaats daarvan worden er bewust ’gaten’ in het verhaal gemaakt waardoor we het gevoel hebben dat we steeds informatie missen. Daarnaast bevat Sin señas particulares uitdrukkelijk veel ‘dode’ momenten, waarin Magdalena bijvoorbeeld in de bus of een wachtkamer zit. De nadruk ligt sterk op haar onvermogen om de situatie te beheersen.

Valadez weigert haar personages te psychologiseren.

Valadez weigert bovendien haar personages te psychologiseren. Ze decoupeert de scènes niet klassiek maar geeft ze slechts vanuit één standpunt weer. De autoriteiten waarmee Magdalena praat worden niet visueel belichaamd, maar enkel auditief; we horen stemmen maar zien geen gezichten. De cameravoering houdt op eenzelfde manier informatie achter. Personages bevinden zich vaak in het duister of de camera bevindt zich achter hen.

In een long take waarin Miguel (David Illescas), een jongen die Magdalena later tegen het lijf zal lopen, uit de Verenigde Staten teruggestuurd wordt naar Mexico en samen met vele anderen de douane passeert, bevindt de camera zich achter de personages. Voor elkaar zijn ze onbekenden maar ze delen wel een gezamenlijk lot. Dat idee komt verderop in de film ook terug in de dialoog, wanneer Magdalena tegen Miguel zegt dat hij van achter op haar zoon lijkt. Hij reageert: ‘Van achter lijken we allemaal op elkaar.’

Ontmanteling van een cultuur

In This Is Not a Burial, It’s a Resurrection (2019) van Lemohang Jeremiah Mosese is de moderne wereld minder nadrukkelijk aanwezig dan in Sin señas particulares. Een traditionele Lesothaanse gemeenschap staat centraal, die echter steeds heviger onder druk wordt gezet door de modernisering. Het hoofdpersonage is een oude weduwe, Mantoa (Mary Twala Mhlongo), die volledig verteerd wordt door het verlies van haar zoon. Tot overmaat van ramp is ze samen met de overige inwoners verplicht om het dorp te verlaten; het gebied zal onder water gezet worden.

Haar gemeenschap is Mantoa’s houvast en de film staat vormelijk dan ook in het teken van haar traditionele cultuur. Zo wordt het verhaal ingeleid en regelmatig in voice-over becommentarieerd door een traditionele verteller. This Is Not a Burial, It’s a Resurrection besteedt naast aan het kleurrijke landschap ook veel aandacht aan rituelen en de objecten die hierbij gebruikt worden, vaak door middel van langzame camerabewegingen, waardoor de film een meditatieve, soms sprookjesachtige sfeer krijgt.

De moderne buitenwereld wil die cultuur vervangen door iets waar Mantoa geen boodschap aan heeft. Het dorp heeft niks te winnen bij modernisering. Afgezien van een enkele busrit, valt er in de film niets van moderne technologie te bespeuren en de enige personificaties van de moderne wereld zijn buitenstaanders: een louche zakenman en een aantal mannen in gele pakken. Wanneer Mantoa naar de stad gaat om met de overheid over haar dorp te praten, wordt ze afgehouden en gevraagd om formulieren in te vullen. Ook hier krijgen we de anonieme ambtenaren niet te zien.

Net als in Sin señas particulares doet een onbekende, onpersoonlijke macht zijn intrede in de dagelijkse wereld van de personages, wat in het geval van Mantoa ten koste gaat van haar humane, vertrouwde cultuur.

Geen medelijden

Ondanks de hoge inzet, blijven hoogoplopende emoties in beide films grotendeels uit en naarmate het verhaal vordert lijken we niet ‘dichter’ bij de personages te komen. In Sin señas particulares is dat vooral omdat de film vermijdt om op een klassieke manier narratieve informatie mee te delen, terwijl This Is Not a Burial, It’s a Resurrection afstand houdt door het beklemtonen van Mantoa’s rituele cultuur, waarin zij als individu een nederige schakel is.

Bij de begrafenis van haar zoon vormen haar emoties dan ook niet de essentie van de scène. De nadruk ligt meer op het ritueel, met sterke aandacht voor de muziek, dans en kledij van de personages. Mantoa is als individu wel belangrijk, maar functioneert nooit los van haar gemeenschap.

De momenten in This Is Not a Burial, It’s a Resurrection zijn eerder thematisch dan oorzakelijk met elkaar verbonden.

De film vertraagt soms even om de rituelen te tonen die voor Mantoa zo belangrijk zijn. Voor haar is ieder moment waardevol, net omdat haar cultuur zo prominent is in haar alledaagse leven. Waar in een klassieke narratieve film tussen de scènes een hiërarchie bestaat waarin iedere actie streeft naar een overkoepelend doe, zijn de momenten in This Is Not a Burial, It’s a Resurrection eerder thematisch dan oorzakelijk met elkaar verbonden.

Beide films passen dus voor het gebruik van klassieke, dramatische structuren en tactieken, die je uiteraard ook buiten Hollywood terugvindt. Een voorbeeld daarvan is Capernaum (2018) van Nadine Labaki. Deze Libanese film over het harde leven van een twaalfjarig jongetje dramatiseert de hopeloze realiteit van de hoofdpersonages en wekt daardoor medelijden op bij het publiek. De emoties worden vanaf het scherm zo helder en krachtig mogelijk naar de toeschouwer gebracht.

Sin señas particulares en This Is Not a Burial, It’s a Resurrection doen dit juist niet. Het traditionele idee van empathie wordt ontweken, de emoties van de personages zijn meer ambigu en minder nadrukkelijk beklemtoond. Medelijden zou ons op een verkeerd spoor zetten en ons doen hopen dat de personages triomferen, terwijl er in hun materiële realiteit weinig te winnen valt: de personages zijn slachtoffers van moderniseringsprocessen waar ze geen controle over hebben.

Dat de emoties van de personages niet altijd centraal staan, zorgt er dus voor dat we op zoek moeten naar andere aanknopingspunten. Het klinkt vreemd maar als een toeschouwer op afstand van de personages wordt gehouden, wordt hij tegelijkertijd aangemoedigd om zich meer op hun ervaring van de wereld te richten. Als we deze manier van kijken toepassen op onze twee films merken we dat zingeving een belangrijk punt is. Magdalena en Mantoa proberen niet zozeer hun machtssituatie te verbeteren, maar zoeken steun in de dingen die voor hen waardevol zijn.

Steun aan elkaar

De dreiging die de voortschrijdende modernisering voor haar dorp vormt, wakkert Mantoa aan om voor haar cultuur te vechten. Ze koppelt zich nooit los van haar gemeenschap maar probeert hen ook aan te zetten tot verzet. Het is een poging om haar rituele cultuur in leven te houden. Dat levert wel conflict op met de pastoor, die denkt dat verandering onvermijdelijk is. ‘Eigenlijk is alles tijdelijk,’ zegt hij, ‘zelfs cultuur en religie. Ze veranderen net zoals de seizoenen.’

Mantoa legt zich daar echter niet zomaar bij neer. Zij streeft naar een morele overwinning. Als de bewoners het dorp moeten verlaten, besluit ze om een laatste teken van verzet te tonen. Ze neemt haar rouwkleed af en gaat in openlijk protest tegen de bezetters. Het is een symbolische daad die zowel de overledenen als de huidige leden van haar cultuur eert. Als Mantoa’s cultuur gewaarborgd blijft, zal de gemeenschap overleven.

In Sin señas particulares heeft Magdalena naarmate haar zoektocht vordert ook steeds meer behoefte aan zingeving. Wanneer ze in contact komt met leden van een lokale maar verder onbekende cultuur, die mogelijk inlichtingen hebben over de verdwijning van haar zoon, krijgt ze een verhaal te horen dat alles wegheeft van een mythe. Haar zoon is gedood door de duivel, wordt beweerd. De vertelling wordt weergegeven in onscherpe, expressionistische beelden met satanische iconografie.

Van een gemeenschap is nog lang geen sprake, maar misschien wel van een verborgen netwerk van solidariteit.

In tegenstelling tot Mantoa boekt Magdalena geen morele overwinning. Het mythische verhaal biedt haar weinig houvast net omdat ze het niet met iemand kan delen, de steun van een gezamenlijke ervaring wordt haar ontzegd. Waar ze nog de meeste hoop uit kan putten, zijn de ontmoetingen met mensen die in hetzelfde schuitje zitten, zoals met Miguel, die haar aan haar zoon doet denken. Van een gemeenschap is nog lang geen sprake maar misschien bestaat er wel een verborgen netwerk van solidariteit.

Een nieuwe gemeenschap

Waar de klassieke, narratieve film de held een extern conflict laat overwinnen, of hem eraan ten onder laat gaan, verplaatsen Sin señas particulares en This Is Not a Burial, It’s a Resurrection de strijd hoofdzakelijk naar een moreel niveau. Zoeken naar betekenis wordt zo tekst in plaats van subtekst, plot wordt ondergeschikt aan thema. Beide films draaien de rollen om, ze stellen werkelijke betekenis voorop.

In de geïndividualiseerde samenleving waar deze films zich tegen afzetten, is bijna iedere vorm van waarde materieel, niet moreel.

Misschien lijkt dit een wat onsubtiele vertelmethode, maar de ideologie die erachter schuilgaat is fundamenteel om het verzet tegen doorgeslagen individualisme te begrijpen. In de geïndividualiseerde samenleving waar deze films zich tegen afzetten, is namelijk bijna iedere vorm van waarde materieel, niet moreel. Personen raken hun identiteit kwijt en worden gereduceerd tot een nummer; gemeenschappen worden uit hun dorp gezet omdat het gebied efficiënter gebruikt kan worden.

Om individuen daadwerkelijk als waardevol te zien moet de gemeenschap echter hersteld worden. Geïsoleerd zijn Mantoa en Magdalena er niet toe in staat troost te vinden, ze creëren pas betekenis door hun ervaringen en zingeving met anderen te delen. Fernanda Valadez en Lemohang Jeremiah Mosese doen ook precies dit met hun films, of het nu met hun directe omgeving is, of met een voor hen onbekende toeschouwer ergens in een filmzaal of een woonkamer aan het andere eind van de wereld.