De verschillende rollen die journalisten in conflictcinema vervullen

Journalisten zijn de gedroomde filmpersonages. Ze duiken niet enkel op in klassiekers als Citizen Kane of Zodiac maar ook in de recente MOOOV-selectie #warzone, waar ze vanuit de frontlinie het conflict verslaan. Wat maakt reporters tot zo’n dankbare figuren?

The Year of Living Dangerously (1982) van Peter Weir, Salvador (1986) van Oliver Stone, The Killing Fields (1984) van Roland Joffé, Good Morning, Vietnam (1987) van Barry Levinson: markante journalisten met een suïcidale toewijding om de waarheid te achterhalen zijn dik gezaaid in de filmgeschiedenis. Dat deze films vaak de neiging hebben hun personages op te delen in held en vijand, zorgt ervoor dat de onderzoeksjournalist in zulke films vaak gemythologiseerd wordt. Ze worden op een voetstuk geplaatst en verheven tot een soort cultussymbool.

Dat wekt natuurlijk empathie op bij de kijker, zoals blijkt uit de #warzone-selectie van MOOOV 2019, waardoor je quasi onbewust de mens achter de journalist leert kennen. Zo ontdek je in films als Another Day of Life (2018), On Air (2019), Chris the Swiss (2018) en A Private War (2018) dat de objectieve journalist ook ideologische voorkeuren heeft, ook gruwt van de horror die hij wereldkundig maakt, ook voor dilemma’s komt te staan die hem tot hartverscheurende keuzes dwingen.

Zo wordt de lijn tussen het inzetten van een reporter als ‘storytelling tool’ van het conflict én het conflict als drijfkracht achter de journalist flinterdun. Een probleem? Bijlange niet. Het stelt net in vraag hoe de rollen van journalistiek veranderd zijn.

Journalist als gatekeeper?

Hoewel films als Another Day of Life en Private War een zekere cultus rond de journalist creëren – als dappere handhaver van de democratie of als Jan Zonder Vrees – tonen ze ook mooi de gatekeeper-functie van de journalist.

Dat wordt knap geïllustreerd in Another Day of Life, Raùl de la Fuente en Damian Nenows animatiefilm over de Poolse oorlogscorrespondent Ryszard Kapuściński, waarin die beslist om info achter te houden onder het motto: ‘ignorance is bliss’. De reporter was namelijk – dat pent hij ook in zijn geheel eigen gemaakte, minimalistische stijl in zijn boek – op de hoogte van Cubaanse steun aan de communistische, Angolese onafhankelijkheidsstrijders.

Dit aan de wereld kenbaar maken, had echter een geopolitiek in gang gezet die onvermijdelijk een Angolese bloedvergieten had betekend. De bezielde verslaggever, die zijn leven riskeerde voor deze kennis, houdt daarom gedwee zijn mond.

Kunnen we op onze beide oren slapen als journalisten het heft in eigen handen nemen en een claim leggen op de waarheid?

Dat Ryszard Kapuściński hier de journalistieke waarden aan zijn laars lapt, maakt van hem geen slechter mens. In een democratie gaan we uit van een ‘informed public’ dat in eer en geweten kan gaan stemmen. Kunnen we echter op onze beide oren slapen als we weten dat journalisten vol trots het heft in eigen handen nemen en een claim leggen op de waarheid? Wat is de macht nog van ‘het volk’ als de waarheidsclaim – hoe correct en helder die ook moge zijn – van journalisten doorschemert in hun selectie van wat al dan niet nieuws kan/mag zijn? In welke mate mag een journalist pionnen verzetten in het politieke schaakspel?

Dit zijn allemaal vragen die oprijzen na het bekijken van Another Day of Life. Dat maakt van deze European Film Award-winnaar een van de sterkste en meest kritische films tijdens MOOOV.

Want daar schiet vooral Private War toch te kort. In deze biopic over The Sunday Times-reporter Marie Colvin (Rosamund Pike) wordt de oorlogsjournalist door regisseur Matthew Heineman gerepresenteerd als reddende engel die een stem geeft aan de Syrische burgerslachtoffers die nooit gehoord worden: een goedkoop hollywoodiaans cliché van de held die zichzelf opoffert om onrecht te bevechten.

Er zijn vast wel workaholics die met dit nobele doel hun leven dagelijks riskeren, maar cinema mag en kan gerust wat meer zijn dan louter een lofzang voor zijn onderwerp.

Want ook over de ethiek van de emotionele individualisering van oorlog – Colvin toonde het leed van achtergebleven vrouwen en kinderen – kan je je vragen stellen. Hoe moreel verantwoord was de manier waarop de verafgode journaliste het menselijk lijden op beeld legde en gebruikte voor een scoop? Wat is het gevolg van de gruwelijke beeldvorming van pijn in massamedia?

Laten we ze nog maar te vriend houden, onze journalisten.

Dat Marie Colvin en haar fotograaf op een gegeven moment bovenaan op de kill list van Assads troepen stonden, zorgt voor extra suspense in de film. Mooi, maar wil dat niet ook zeggen dat ze de individuen over wie ze verslag deed tegelijkertijd ook in gevaar bracht met haar aanwezige nabijheid alleen al?

Noem het gerust muggenzifterij, maar het roept toch vragen op. Vragen waarover Another Day of Life wel reflecteert. Wanneer Kapuściński de onafhankelijkheidsstrijder Carlotta als begeleider mee vraagt op een penibele excursie die haar uiteindelijk het leven zal kosten, krijgt zijn aanwezigheid in Angola immers een wrange nasmaak. Met zijn beslissing om zich mee in te zetten in de strijd, jaagt hij uiteindelijk de meest befaamde voortrekkers van de beweging over de kling. Dat werpt plots toch een ander licht op de cultus van de onderzoeksjournalist, een sterke nuance in deze film.

De journalist als soldaat?

De moeilijke en quasi onzichtbare grens tussen een activistische journalist en een onopgeleide soldaat wordt ook het centrale thema in Anja Kofmels wondermooi geanimeerde Chris the Swiss, het relaas van een Zwitsers verslaggever in Joegoslavië die pas beseft dat hij de grens van journalist-activist naar soldaat is overgestoken wanneer het te laat is. Kofmel herinnert er ons aan dat ook journalisten mensen zijn wiens werk lijdt onder de gruwel waarmee ze geconfronteerd worden, bij wie het licht ook wel eens uit gaat als de vervreemding het overneemt.

Wil dat zeggen dat we geen journalisten nodig hebben? Of dat we beter snel werk moeten maken van robottechnologie om het journalistieke werk zo objectief en sec mogelijk aan het pluralistische volk te kunnen voorschotelen?

Manno Lanssens’ documentaire On Air toont welke kant het met een land kan opgaan als de pers een hak wordt gezet. Wanneer de Burundese radiopresentator Bob Rugurika met zijn radiostation RPA wanpraktijken vaststelt bij de politieke vriendenclub van president Nkurunziza, die naast het systematisch aanpassen van de grondwet om zijn ambtstermijn te kunnen verlengen ook gretig zetelt als leider van de Nationale Raad voor de Verdediging van de Democratie-Strijdkrachten, wordt zijn uitzendstation – dat de blaffende watchdog van de democratie wil zijn – gesloten en hijzelf het land uitgezet.

Het resultaat voor Burundi is gekend, of misschien net niet. Een geopolitieke kwestie die muurvast zit en waarin geen enkele journalist de grens over mag in een land dat ooit de democratische belofte van zijn continent was. Laten we ze dus nog maar te vriend houden, onze journalisten.

De illusie van de objectieve journalistiek

‘Het concept van objectieve journalistiek is een misleidende en gevaarlijke illusie’, schreef de oprichter van de Nederlandse nieuwswebsite De Correspondent ooit. Een journalist is géén machine, maar een mens met een mening.

Het is je reinste onzin dat een journalist in een gewapend conflict als puur observerend oog van de wereld functioneert.

Dat werd tijdens de MOOOV-selectie #warzone meer dan duidelijk. Net als het feit dat mediakritiek in dit sterk veranderde medialandschap nog belangrijker is geworden. Het is immers je reinste onzin dat een journalist een louter verslaggevende rol speelt in een gewapend conflict en als puur observerend oog van de wereld functioneert. Daarom kunnen we ‘de rol van de journalist’ ook niet aan iedereen toevertrouwen.

Wat kan de filmindustrie betekenen in dit debat over de journalistieke rol? Bij de geboorte van de Hungarian New Cinema stelde György Lukács die vraag. Hij beargumenteerde dat films de juiste vragen moeten stellen en dat kunst veredelt, maar ook het debat opent. En dat hebben we vandaag meer dan ooit nodig, zoals de films die tijdens MOOOV 2019 te zien waren bewijzen.

---