De sensualiteit van het oudere lichaam. Een gesprek met Joan Semmel

De Amerikaanse beeldend kunstenaar over haar praktijk als kunstenaar-model en de vrouwelijke blik. 'Als je als oudere over straat loopt, ben je je bewust van hoe je steeds minder wordt waargenomen.'

De Amerikaanse beeldend kunstenaar Joan Semmel (1932) onderzoekt al sinds de jaren 1970 de verbeelding van het vrouwelijke lichaam. In tegenstelling tot de meeste naakten uit de westerse kunstgeschiedenis bevatten haar schilderijen van olieverf op doek geen geïdealiseerde, jeugdige lichamen die poseren in onnatuurlijke of objectiverende houdingen. Het zijn vrouwen van vlees en bloed, met plooien en oneffenheden, die zich zelfbewust aan de toeschouwer presenteren. Soms radicaal, soms erotisch, soms fragiel.

Hoewel haar kunst al meer dan zestig jaar internationaal wordt tentoongesteld en zich in collecties bevindt van het MOMA tot Tate Modern, had Semmel pas in 2021 haar eerste grootschalige solotentoonstelling, Skin in the Game (Pennsylvania Academy of the Fine Arts). Naast haar realistische naakten omvat haar oeuvre abstracte doeken, tekeningen van oliekrijt op papier en collages van fotografie en papier.

‘Ik was ervan overtuigd dat vrouwen geen actieve positie konden innemen zolang hun seksuele beleving inherent aan schaamte gelinkt was.’

Tot op heden schildert ze in haar kenmerkende vormentaal met expressief kleurgebruik zelfportretten tegen lege achtergronden, die vaak gebaseerd zijn op foto’s die ze van zichzelf nam. In tijden waarin de cultus van anti-aging alle sporen van veroudering probeert te verbergen, eert Semmel het verouderingsproces met een getrouwe weergave van haar veranderende lichaam. Haar meer dan levensgrote naaktportretten in gehurkte, gebogen en gedraaide houdingen dagen de maatschappelijke conventies van de beeldvorming van oudere lichamen uit. Ze stralen zowel tederheid als strijdlust uit, en bovenal een grote autonomie.

U startte uw carrière in de figuratieve schilderkunst in het New York van de jaren 1970 met series gebaseerd op uw foto’s van koppels in expliciet seksuele omhelzingen en erotische zelfportretten. Dat was een radicale breuk met de abstract expressionistische schilderijen die u in het voorgaande decennium in Spanje creëerde. Wat motiveerde u om deze weg in te slaan?

Ik keerde uit Spanje terug op zoek naar de seksuele revolutie, maar in New York vond ik een seksuele commercialisering die het vrouwenlichaam als koopwaar aanbood. ‘Revolutie’ betekende in feite enkel een vrijheid voor mannen, terwijl vrouwen gereduceerd werden tot gefetisjeerde objecten. Ik was ervan overtuigd dat vrouwen geen actieve positie konden innemen zolang hun seksuele beleving inherent aan schaamte gelinkt was.

De vrouwelijke gevoelens van schroom over hun lichaam waren bijzonder hevig. Bovendien versterkte de pornografie de machtsposities die mannen ook in de seksuele beleving innamen. Opdat vrouwen echt vrij zouden kunnen zijn, moesten ze loskomen van de idee dat macht in de handen én lichamen van mannen ligt.

Ik wilde vrouwen laten zien hoe ze hun eigen lichamen konden ervaren, anders dan vanuit het perspectief van een toeschouwer of de reflectie in de spiegel. Zodoende richtte ik mijn blik op mijn eigen lichaam. Over zoiets als de female gaze werd toen nog niet gesproken. Ik wilde bewust geen model gebruiken aangezien ik niet vond dat ik het recht had om iemand anders te objectiveren. Over mijn eigen lichaam had ik echter wel beschikkingsrecht.

Destijds maakte u deel uit van diverse feministische bewegingen met vrouwelijke kunstenaars als Carolee Schneemann, Hannah Wilke en Maria Lassnig, die net als u hun lichaam inzetten als politiek instrument. Beschouwde u uw werk als een vorm van activisme?

Het was een bijzonder interessante periode omdat er zo veel aan het veranderen was. In New York waren erg veel vrouwelijke kunstenaars actief. Desondanks werden vrouwen vrijwel compleet buitengesloten van de kunstscene en het galeriewezen. Uiteindelijk besloten we om onze eigen groepstentoonstellingen te organiseren. We bezochten elkaars ateliers en ‘netwerkten’ om elkaar te helpen. Veel van de vriendschappen die toen ontstonden, waren voor het leven.

‘Het is fijn dat mijn schilderijen leven onder jongeren. Maar het voelt ook dubbel. Is er dan zo weinig veranderd, dat de kwesties van toen vandaag nog even urgent zijn?’

Ik beschouwde mezelf destijds in de eerste plaats als een politiek kunstenaar. Ik verlangde om lichamen los te koppelen van hun idealisering in de kunstgeschiedenis, de populaire cultuur, of zelfs de pornografie. Zo creëerde ik bijvoorbeeld Mythologies and Me (1976), een drieluik dat een Playboy-model, mijn eigen lichaam vanuit mijn perspectief en een parodie op een van de Woman paintings van Willem de Kooning samenbrengt. Het was voor mij een duidelijk politiek statement om mijn lichaam te presenteren als kunstenaar-model dat wordt ervaren vanuit een vrouwelijk standpunt. In die zin was ik zeker een activistische kunstenaar.

Het is opvallend dat met name een jong publiek zich aangetrokken voelt tot dit politieke aspect van mijn werk. Ik had nooit gedacht dat wat ik in de jaren 1970 maakte, vandaag nog steeds zoveel aandacht zou krijgen. Het is natuurlijk fijn dat mijn schilderijen zo leven onder jongeren. Maar het voelt ook wat dubbel. Is er dan zo weinig veranderd, dat die kwesties vandaag nog steeds zo relevant en urgent zijn?

Uw intieme portretten van erotische lichamen anticiperen op latere reeksen waarin u zich lijkt te richten op een ander deel van schaamte in onze samenleving: het verouderende lichaam.

Ik was nooit van plan om schilderijen te creëren over ouder worden. Maar ik werkte vaak met mijn eigen lichaam en zoals elk lichaam werd het ouder. Mijn eerste weergaven van het verouderende lichaam dateren al van de jaren 1980. Toen ik na de erotische werken van koppels mijn eigen lichaam begon te schilderen, bezocht ik een gym. In de vrouwenkleedkamer observeerde ik lichamen van allerhande vormen, maten en leeftijden. Ik vond dat fascinerend dus ik begon er foto’s in de spiegels te maken ter voorbereiding van mijn schilderijen. Uiteindelijk mondde dat uit in een hele serie, Locker-Room (1988-1991), over kleedkamers van fitnesscentra bevolkt door lichamen van sterk uiteenlopende leeftijden.

Door uw eigen lichaam vanuit uw standpunt te schilderen, wordt de toeschouwer aangezet om zich met u en het vrouwenlichaam te identificeren. Hoe verhoudt uw werk zich tot het publiek?

Mijn doel was om te breken met de dominante mannelijke blik op de vrouw. Om werkelijk mezelf te kunnen zijn in de rol van kunstenaar-model poogde ik de stereotiepe verhouding tussen mannelijke artiest en vrouwelijke muze te vermijden. Ik wilde geen vrouwen observeren alsof ik geen van hen zou zijn. Als kunstenaar verloochende ik mezelf niet als vrouw, ik wilde kunstenaar én vrouw zijn.

Ik dwing de kijkers om te voelen hoe mijn beelden hun ruimte binnendringen.

Ik schilder vaak op basis van foto’s van mijn eigen lichaam, gezien vanuit mijn perspectief. Met dit gezichtspunt kan ik de gebruikelijke verhoudingen tussen kunstenaar en model, maar ook tussen kijker en onderwerp verstoren. Wie kijkt en wie bekeken wordt, valt samen.

Lange tijd was men vertrouwd met renaissancebeelden, waarbij het publiek als het ware in de ruimte van het schilderij wordt gezogen. Door mijn fotografisch gekadreerde schilderijen hebben mijn beelden de neiging om uit het beeldoppervlak te barsten. Daardoor dwing ik de kijkers om te voelen hoe mijn beelden hun ruimte binnendringen. Dat is in veel opzichten veel agressiever.

Het verbeelden van uw eigen ervaring van het ouder wordende vrouwenlichaam is voor mij een geweldige daad van verzet in een samenleving die geobsedeerd is door jeugdigheid. Sommige van uw doeken lijken ouderdom zelfs te vieren. Zou het kunnen dat we banger zijn om ouder te worden dan om oud te zijn?

‘Niet alleen in de beeldvorming mogen oudere mensen geen seksuele wezens zijn, ook in het echte leven ligt dat heel moeilijk.’

We kunnen moeilijk generaliseren, omdat er zoveel verschillende manieren zijn om ouder te worden. Sommige mensen kunnen erg lijden. Het kan een slopend proces zijn, met ziektes en allerhande narigheden, waardoor de oudere jaren tragisch zijn. Zelf heb ik, godzijdank, het geluk dat ik op mijn leeftijd nog steeds kan werken en gezond ben. Ouder worden is nooit gemakkelijk. Hoeveel geluk je ook hebt, er zijn altijd verlieservaringen. Maar je kan ook dingen winnen, zoals een sterkere connectie met jezelf en je gevoelens, zelfverzekerdheid en een gewaarwording van kracht.

Zoals uw vroege zelfportretten zijn ook uw schilderijen van ouder wordende lichamen uitermate sensueel. Dat lijkt me zeldzaam in de westerse kunstgeschiedenis en populaire cultuur.

Dat klopt. Ik ken weinig voorbeelden in de beeldende kunst die het ouder wordende lichaam op eenzelfde manier benaderen. Het werk van de Amerikaanse fotograaf John Coplans komt in de buurt, maar dat gaat in de eerste plaats over ouder worden, terwijl het mijne bovenal de sensualiteit van het lichaam centraal stelt.

Het verbeelden van mijn eigen lichaam als seksueel lichaam gebeurde heel natuurlijk. Ik voelde me krachtig als persoon, in staat om zaken te veranderen, om van alles te ondernemen, en dat uitte zich ook in mijn schilderijen. De kracht van de vrouw en van de vrouwelijke lichamelijkheid is er. Het gaat om beweging, om bedrijvigheid, en sensualiteit in al haar vormen.

‘Men denkt vaak dat vrouwen van boven de veertig over hun beste jaren heen zijn. We beschouwen hen als wegwerpbaar.’

Niet alleen in de beeldvorming mogen oudere mensen geen seksuele wezens zijn, ook in het echte leven ligt dat moeilijk. Mijn seksuele beleving stopte natuurlijk niet op mijn vijftiende. Ik prijs mezelf gelukkig dat ik een relatie kreeg op mijn 60ste die 22 jaar duurde, totdat de man met wie ik samen was stierf. We hadden een fantastische relatie op alle vlakken, en seksualiteit maakte er een belangrijk deel van uit. Men denkt helaas vaak dat vrouwen van boven de veertig over hun beste jaren heen zijn. We beschouwen hen als wegwerpbaar. Maar hier ben ik, nog steeds, en ik ben nog lang niet afgedankt, hoop ik!

Ondanks het feit dat u uw portretten op levensgrote formaten schildert, waardoor ze letterlijk ruimte innemen, zijn verdwijnen en verhullen belangrijke dynamieken in uw werk. Sommige van uw figuren lijken te verdwijnen in een wolk van beweging, of verbergen hun gezicht achter hun handen of ledematen. Houdt dat verband met hoe onze samenleving oudere personen vaak onzichtbaar tracht te maken?

Ik denk dat wanneer je ouder wordt en over straat loopt, je je altijd bewust bent hoe je steeds minder wordt waargenomen. Het gevoel van onzichtbaar worden kan erg overweldigend zijn. Mensen letten niet langer op wat je zegt of doet, zeker niet als je een vrouw bent. Voor mannen ligt het anders: zij worden machtiger naarmate ze ouder worden op basis van hun verwezenlijkingen. Vrouwen verkrijgen een soort macht door hun schoonheid, en die is volgens de huidige normen onlosmakelijk met jeugdigheid verbonden. De maatschappij moet inclusiever worden, zodat ouderen erbij kunnen horen. Zodat we ouderen horen, zien en betrekken. En hen empoweren, opdat ze niet langer machteloos staan.

Joan Semmel (1932) is een Amerikaanse feministische schilder. In haar werk onderzoekt ze culturele representaties van vrouwen en vrouwelijke seksualiteit. Haar schilderijen, tekeningen en collages worden internationaal tentoongesteld en bevinden zich o.a. in collecties van het MOMA (New York), Museum of Contemporary Art (Los Angeles), Brooklyn Museum (New York) en Tate Modern (Londen).