De monsterlijke vrouwen van Disney

De heruitgevonden prinsessen uit Disney-films als Brave en Frozen worden vandaag genoeg bewierookt. Als we het écht willen hebben over de shift in de manier waarop we verhalen vertellen en over de evolutie naar vrouwenrollen met meer om het lijf, dan moeten we onze blik op de monsters werpen. Als we durven.

Ik was zes en ervaarde voor het eerst ware angst. Nadat ik met The Little Mermaid (1987) net mijn eerste bioscoopervaring achter de rug had, verstopte ik het stripboek ervan diep onderin mijn speelgoedkoffer. Zodat Ursula de zeeheks me ‘s nachts niet van mijn stem zou beroven. Wekenlang sliep ik slecht, tot mijn moeder het album aan een nichtje doneerde. Ursula deed me duidelijk meer dan de zogenaamde heldin van het verhaal, Ariël.

Waarom? Ariël is slechts een pion in het plan van de machtswellustige heks om koning Triton – Ariëls vader – van de troon te stoten. Om dat klaar te spelen, steelt Ursula de stem van Ariël. Daarmee legt ze haar letterlijk het zwijgen op, iets wat Ariëls vader in feite ook al had gedaan: ‘Zolang je onder mijn oceaan woont, volg je mijn regels. Ik wil geen woord meer horen.’ Om opnieuw te mogen spreken, moet ze dus eerst aan zijn greep ontsnappen. Ursula is de enige die daarbij kan ‘helpen’.

De kleine zeemeermin Ariël is de ultieme droom van het patriarchaat: de eeuwig stille vrouw.

De zeeheks transformeert Ariël zo tot de ultieme droom van het patriarchaat: de eeuwig stille vrouw. ‘Yes on land it’s much preferred for ladies not to say a word’, klinkt het in ‘Poor Unfortunate Souls’, naar mijn bescheiden mening het beste Disney-nummer ooit. Ze zingt ondertussen over hoe ze die ‘arme ongelukkige zielen’ aan normatieve lichamen helpt: tegen betaling krijgen zeemeermannen een sixpack en zeemeermeisjes een maatje 36 opdat ze de liefde kunnen vinden. Ursula zelf voelt zich volledig comfortabel in een lichaam dat niet binnen die normen past. Daarna zet ze koning Triton in zijn hemd door hem machteloos te maken met een contract dat zelfs hij niet ongeldig kan maken.

Buiten haar moordlustige kantje is Ursula een beter rolmodel voor jonge meiden.

Achteraf gezien best logisch dat Ursula me wakker hield: Ariël is naïef en een beetje saai, Ursula wereldwijs en sexy. Buiten haar moordlustige kantje is Ursula een veel beter rolmodel voor jonge meisjes dan Ariël. Niettemin werd de ambitieuze heks bestraft met een gewelddadige dood. Waarover later meer.

De stille prinses

Omdat de films van Disney zoveel kinderen en ouders bereiken en dus effectief een invloed hebben op hun wereldbeeld, worden deze films nauwlettend onder de loep genomen. Zeker nu het huis van de muis ook filmmachines Star Wars en Marvel heeft geannexeerd, wordt zijn behandeling van vrouwen en diversiteit hevig becommentarieerd en bediscussieerd op sociale media en aan de koffiemachines op kantoor. Daar klinkt het vaak dat Disney het eigenlijk lang niet slecht doet omdat het meer vrouwelijke protagonisten opvoert dan gemiddeld.

Dat klopt, maar volgens een studie uit 2016 voeren mannen nog steeds de boventoon omdat ze de meeste nevenpersonages voor hun rekening nemen. Zelfs in films als Mulan (76% spreektijd voor mannen) of Frozen (60% spreektijd voor mannen).

Het bizarre is dat we dat amper opmerken. We zijn het gewoon. Niet enkel bij de ‘good guys’, maar ook bij de ‘bad guys’. Onze filmcultuur spendeert namelijk buitenproportioneel meer aandacht aan mannelijke dan aan vrouwelijke schurken. Denk maar aan The Irishman (2019) waar drieënhalf uur ingezoomd wordt op oude, blanke gangsters. Of aan de populariteit van de worstelende antiheld in de film- en televisiegeschiedenis – van Taxi Driver (1976) tot Joker (2019). De binnenwereld van (slechte) vrouwen krijgt een pak minder schermtijd.

Vrouwelijke protagonisten vallen daarom vaak terug te brengen tot clichés. Als ze ‘braaf’ zijn, vertolken ze prinsessen, love interests, vriendinnen, dochters, moeders. Als ze ‘slecht’ zijn, worden ze meestal vermomd als femme fatale, slechte (stief)moeder of als een oudere of jaloerse dame die door jeugd en schoonheid is geobsedeerd. Zelden reflecteren ze de ongrijpbare complexiteit of kwaadaardigheid van echte vrouwen.

Want zelfs hun slechtheid wordt bepaald door hun genderrol: ze zijn slecht in ‘het vrouw zijn’. Omdat ze jaloers zijn, hun seksualiteit inzetten om te krijgen wat ze willen, of falen in het moederschap. De heks uit The Little Mermaid is daarvan het perfecte voorbeeld. Ursula is zowel vals omwille van haar ‘doorgedreven vrouwelijkheid’ (haar schaamteloze sensualiteit) als door haar ‘gebrek aan vrouwelijkheid’ (haar machtswellust).

Vrouwelijke schurken zijn er dus wel, maar hun motivaties en achtergrond krijgen amper aandacht. Monsterlijke vrouwen kunnen alleen maar dromen van de bovenmatige schermtijd van hun mannelijke collega’s en het begrip dat ze vaak krijgen. Hun enige bestaansreden is vaak het aanzwengelen van de ontwikkeling van het hoofdpersonage. Hún problemen worden genegeerd.

Monsterlijke uitvaartplechtigheid

Disney werkt gelukkig aan een inhaalbeweging. Niet alleen is het erg oplettend over diversiteit in de nieuwe Star Wars-films, ook de traditionele prinsessenfilm krijgt een make-over. Over de metamorfose van ‘het brave meisje’ in Tangled (2010), Brave, The Princess and the Frog (2009), Moana (2016) en Frozen is dan ook al veel geschreven. Zo zou het de prinsessen niet langer te doen zijn om de prins, maar om hun persoonlijke vrijheid.

Meer nog dan de emancipatie van de prinses is het de evolutie van vrouwelijke Disney-monsters die een verschuiving lijkt te openbaren.

Maar meer nog dan de emancipatie van de prinses is het de evolutie van vrouwelijke Disney-monsters die een verschuiving lijkt te openbaren. En om die verschuiving aan te tonen, wordt meestal Frozen aangehaald. Toch is Moana (in de meeste Europese landen uitgebracht als Vaiana) in dit geval sprekender. Niet alleen omdat de prinsessenrol van Moana mooi wordt uitgediept maar ook de monsterrol van Te Kā.

In deze animatiefilm uit 2016 moet de tiener Moana het natuurlijke evenwicht op de verschralende Polynesische eilanden herstellen. Hiervoor moet de prinses het hart van natuurgodin Te Fiti terugvinden, dat eerst door de halfgod Maui en daarna door het vuurmonster Te Kā gestolen werd. Op het einde herkent de jonge heldin Te Kā echter als de monsterlijke verschijningsvorm van Te Fiti. In plaats van het gevaarlijke vuurcreatuur te doden of te verslaan, toont Moana dat ze Te Kā begrijpt en ze ziet voor wie ze is. Zo krijgt Te Kā de kans om terug te keren naar haar ‘goede’ vorm, Te Fiti.

Dat maakt haar een uniek Disney-monster: Te Kā is op haar ergst wanneer Moana haar tegemoet treedt, maar ze wordt vergeven en mag opnieuw transformeren. Vrouwelijke schurken komen meestal brutaal aan hun einde als ze hun monsterlijke verschijningsvorm aannemen. Zo transformeert Ursula finaal tot een gigantisch zeemonster voordat ze door een schip wordt doorboord, valt de koningin van Sneeuwwitje als ‘lelijke heks’ van een rots, doodt een betoverd zwaard in Doornroosje (1959) de in een draak veranderde Maleficent en veroudert Moeder Gothel uit Tangled tot ze haar ware leeftijd bereikt en er niets meer van haar overblijft.

Door de rebellie, agressie en woede van de monsters te overwinnen en brutaal de kop in te drukken, leven de maagdelijke engeltjes en brave prinsesjes nog lang en gelukkig en komt het patriarchale systeem ongeschonden uit de strijd.

Knuffelmonsters

Wie inzoomt op het monster in Moana, en bij uitbreiding ook andere Disney-monsters, krijgt echter een ander beeld te zien. In deze prinsessenfilm wordt duidelijk dat Te Kā’s monsterlijkheid voortkomt uit onrecht. Het vuurmonster reageert namelijk op een trauma: ooit is ze door een man aangerand en werd haar hart gestolen. Ook Maleficent, die Doornroosje tot haar 100-jarige slaap veroordeelt, is furieus omdat een man haar mishandelde en zelfs Elsa uit Frozen reageert op haar gedwongen beteugeling.

Zowel in Moana, Maleficent als Frozen zijn het de ‘prinsessen’ die de monsters écht zien en liefhebben, die erkennen wat hen is aangedaan en ze zo uit de duisternis halen – zelfs nadat ze zich van hun meest monsterlijke kant lieten zien.

De belangrijkste relaties in prinsessenfilms zijn niet meer die tussen de prins en prinses, maar tussen de prinses en andere vrouwen

Je kan dus zeggen dat de meest grensverleggende Disney-films op het vlak van vrouwbeeld uiteindelijk gaan over zusterschap en samenhorigheid. De belangrijkste relaties zijn niet meer die tussen de traditionele prins en prinses, maar die tussen de prinses en haar zus, tussen de fee en haar aangenomen dochter of zoals bij Moana: tussen de prinses, haar (groot)moeder en Moeder Natuur. In tijden van women’s marches klinkt dit des te luider.

Ursula’s tweede kans

Gelukkig is deze trend niet enkel zichtbaar bij Disney, maar opteren ook andere film- en televisieproducenten steeds meer voor complexere vrouwelijke schurken. De tv-reeks Killing Eve (2018-20) geeft inzage in de fascinerende binnenwereld van een huurmoordenares, Game of Thrones (2011-19) voerde een resem ‘slechte’ vrouwen zoals Cersei Lannister, Melisandre en Daenerys Targaryen op en ook in actiefilms als Widows (2018), Ocean’s 8 (2018) en Hustlers (2019) krijgen ‘bad girls’ eindelijk meer schermtijd.

Darth Vader krijgt zeven films voor zijn karakterontwikkeling. Luke, I am your mother? Dat is een ander paar mouwen.

Er komen dus andere tijden aan en dat is niets te vroeg. Onze canon heeft nood aan meer vrouwelijke protagonisten en nevenpersonages. Goed of slecht, heldin of schurk. Dat maakt eigenlijk niet uit. Zolang ze maar meer dimensies krijgen en regels mogen breken. Vooral daar wringt immers de dubbele moraal. Een slechte moeder is een onnatuurlijk monster. Een luie vader is al snel een interessant personage dat vergeven kan worden. Ter vergelijking: Darth Vader krijgt zeven films voor zijn karakterontwikkeling. Luke, I am your mother? Dat is een ander paar mouwen.

Hoewel velen zuchten bij de talrijke remakes van Disney-klassiekers kan het voor meer en complexere vrouwenrollen wel een goede zaak zijn. Binnenkort kruipt Emma Stone in de huid van Dalmatiërs-schurk Cruella de Vil. Hopelijk kan de Lalaland-actrice de binnenwereld van dat campy, eendimensionale personage interessant maken. Maar ook Ursula krijgt binnenkort een tweede kans in de liveactionversie van The Little Mermaid. Waarschijnlijk gaat die rol naar Melissa McCarthy, maar de Bridesmaids-actrice heeft concurrentie. Ooit inspireerde de bekende dragqueen Divine het uiterlijk van de zeeheks en veel queer-acteurs staan in de rij om haar te vertolken. Zelfs popprinses Lizzo.

Velen hopen nu dat Disney voor de gewaagdste keuze gaat en dat het al Ursula’s geweldige en buitensporige karaktereigenschappen nog uitdiept en accentueert. Dat er, met andere woorden, een nieuwe film komt vol fascinerende, meerdimensionale vrouwelijke personages. Eén die níet eindigt met de woorden ‘I love you, Daddy’.