Clumsiness en de paradox van resoluut zoekende vrouwen in film

De manier waarop de clumsiness van een vrouwelijk personage wordt neergezet, onthult veel over de kijk van de cineast op het vrouw-zijn. Zowel Lina de Lima van María Paz González, nog tot 4 mei te zien op de online editie van het MOOOV-festival, als Appropriate Behaviour van Desiree Akhavan overstijgen het stereotype van de hulpeloze en onhandige vrouw. Het zijn odes aan de meerduidigheid van vrouw-zijn op het grote scherm.

Herinner je je nog die keer toen je als kind in de kleren of schoenen kroop van één van de volwassenen die je omringde? Hoe volslagen groot die kleren of schoenen voelden? Bestaan is zoeken naar de passende manier van zijn, wat voor de meesten onder ons gepaard gaat met het nodige verbale en fysieke gestuntel. Een hak omslaan, meer glazen breken dan je ecologisch hart aankan, uitblinken in broekszaktelefoongesprekken of het geven van te veel informatie... De clumsiness-mogelijkheden zijn eindeloos.

De manier waarop de clumsiness van een vrouwelijk personage in films getoond wordt, onthult veel over de kijk van de cineast op vrouw-zijn. We zien het personage vallen omdat haar verhoogde zelfbewustzijn haar parten speelt, of omdat ze naast letterlijk ook figuurlijk vóór iemand valt (lees: het mannelijk hoofdpersonage). In Hollywood is die laatste optie, ingebed in patriarchale denkpatronen, prominent aanwezig.

Uit de wereld- en onafhankelijke cinema staan personages op die resoluut en onbevangen zoeken naar zichzelf.

De laatste jaren rijzen er echter uit de wereld- en onafhankelijke cinema gedecideerde stemmen, zoals María Paz González en Desiree Akhavan op die het tij willen keren en het stereotype van de clumsy vrouw willen heruitvinden. Zij scheppen personages die resoluut en onbevangen zoeken naar zichzelf en de rollen die ze binnen hun gemeenschap kunnen opnemen, zonder zich te verontschuldigen voor het pad dat ze ingaan.

Inkepingen in de dagelijkse sleur

Een van die vrouwen is huishoudhulp Lina in de Chileense film Lina de Lima (2019) van María Paz González. Lina (gespeeld door Magaly Solier) emigreerde, net zoals zovele andere Peruviaanse werkkrachten, naar Chile om haar gezin economisch te kunnen ondersteunen. Al tien jaar keert ze elke Kerst terug naar huis, maar ditmaal wordt het haar echter net voor haar vertrek prangend duidelijk dat het gezin dat ze achterliet niet meer hetzelfde is. Zo ondermijnde de afstand de opbouw van een solide emotionele band met haar tienerzoon. De enige updates waar hij naar vraagt, zijn materieel van aard. Geconfronteerd met haar uitgeholde familiale rol, beseft Lina dat ze er alleen voor staat. Na lang twijfelen beslist ze last-minute om haar kerstvakantie alleen in Chile door te brengen.

De vrijgemaakte tijd geeft haar ondanks het verdriet ook de kans om zichzelf beter te leren kennen. Dat leidt tot een reeks verfrissende, clumsy en off-beat gebeurtenissen, onder andere gelinkt aan haar late seksuele ontwaking. Ze maakt inkepingen in de dagelijkse sleur en creëert een uitlaatklep voor haar (her)ontdekte verlangens, op gebied van liefde, seks en vriendschap. Maar niet zonder de nodige clumsiness.

Zo heeft ze seks met haar nieuwbakken tinderdate op een matras waar de plastic verpakking nog rond zit. Dat zorgt voor een zeer merkwaardige symfonie, die de daad niet per se ten goede komt. De clumsiness toont zich ook in de gevolgen van haar keuzes: nadat Lina zich met jeugdig plezier laat besprenkelen door grassproeiers, vergeet ze die uit te zetten, wat het pas geverfde zwembad van haar bazen niet op de gewenste manier in het water doet vallen…

Clumsy cinema

Wat betekent het juist om clumsy te zijn? Het kan zich zowel fysiek uiten, in een gebrek aan handigheid, behendigheid of elegantie; of verbaal in een gebrek aan tact of subtiliteit. Voor sommigen is het ‘ne-pas-savoir-faire’ een ware levensstijl. Clumsiness ondermijnt het niet-aangeboren ideaalbeeld dat we van onszelf koesteren als gefocuste, competente en misschien bovenal feilloze volwassenen. Dat beeld heerst ook in de film. In hun clumsiness zien we personages expliciet kwetsbaar. We voelen dan ook intens met hen mee, omdat de kijkervaring gepaard gaat met plaatsvervangende schaamte, vaak het perfecte glijmiddel voor empathie.

Clumsiness is een 'flaw' die een vrouw toegankelijker maakt voor het mannelijke personage.

In mainstream westerse films, à la Leap Year (2001), Mean Girls (2004) of Good Luck Chuck (2007), zet men clumsiness echter vaak in als een pseudo-karaktertrek. Het is een flaw die een vrouw meer toegankelijk maakt voor het mannelijke personage dat een romantische interesse voor haar koestert, maar zichzelf niet zover kan brengen om haar te benaderen. De vrouwen moeten vaak letterlijk voor de man vallen wat de geïnduceerde inferioriteit tastbaar maakt.

Ook hierin zit een double standard: bij een mannelijk personage staat de karaktertrek vaker op zichzelf. Het wordt sneller ingezet als troef bij slapstick, waar het personage zich middels deze ‘gave’ kan doen gelden (zoals Charlie Chaplins iconische Tramp). Het kan aandoenlijk zijn, maar het grote verschil is dat in hun geval clumsiness niet in de weg staat van agency, hun vermogen zelfstandig te handelen.

Die verschillen in representatie zijn niet onschuldig. ‘We come home to ourselves,’ schrijft bell hooks over het belang van de Afro-Amerikaanse toeschouwster om aansluiting te vinden bij haar representatie op het scherm. Zelfs nu nog reduceert Hollywood de verscheidenheid aan vrouwelijke ervaringen te vaak tot pijnlijke stereotypering of regelrechte afwezigheid. Het werk van cineasten zoals González en Desiree Akhavan, maar ook comedy web series zoals The Mis-Adventures of Awkward Black Girl van Issa Rae (2011-2013), tonen verschillende maar complementaire strategieën die tegen die stereotypering ingaan. Ze creëren plekken in het filmlandschap waarbinnen vrouwen resoluut en eerlijk kunnen zoeken naar manieren van zijn, weg van de drukkende mis- en onderrepresentatie.

Gezocht: Appropriate Behavior

Ook in Appropriate Behaviour (2014) van de Iraans-Amerikaanse Desiree Akhavan worden we, net zoals in Lina de Lima, deelgenoot van een hobbelige maar fascinerende zelfontdekking. Shirin (gespeeld door de regisseur zelf) woont in New York, heeft geen vaste job en moet, na een relatiebreuk, terug samenhuizen. Terwijl ze uitzoekt wat er van haar terecht moet komen, toont ze een waar talent om om de zoveel minuten de mist in te gaan. Als ze geen drankjes morst of verwarrende opmerkingen maakt dan steekt ze wel per ongeluk de lievelingssjaal van haar moeder in brand.

De uitkomst van haar doen is soms pijnlijk, soms awkward, soms allebei, maar haar heroïsme ligt in het feit dat ze zich niet door de gevolgen laat terugdeinzen te handelen. Met de passende portie humor, neemt Shirin op elk moment verfrissend schaamteloos de vrijheid om haar keuzes naar eigen believen te herzien. No strings attached.

Met de passende portie humor, neemt Shirin op elk moment verfrissend schaamteloos de vrijheid om haar keuzes naar eigen believen te herzien.

Een cathartisch moment in de film speelt zich af tijdens een nieuwe professionele uitdaging voor Shirin, waar ze niet op voorbereid is: filmles voor kleuters. Na een resem gefaalde pogingen, probeert ze de kinderen met wat sugarcoated externe motivatie aan het werk te krijgen. In de aanwezigheid van dat loerende snoepgoed kunnen de kinderen hun hoofd amper bij de les houden, ze bedelen er meermaals om. Tijdens haar begeesterde uitleg, valt Shirin over de kom waardoor het snoepgoed plots overal voor het rapen ligt. Wat een moment van totale anarchie zou kunnen zijn, wordt één van de meest ontroerende van de film. In totale rust verzamelen de kinderen de snoepjes plichtsbewust in de kom, zonder dat er ook maar één van hen in de lach schiet of van de situatie misbruik maakt.

Er is een sterk verband tussen clumsiness en de kindertijd: foute stappen zetten is voor kinderen dagelijkse kost. Het brengt frustraties met zich mee, maar er volgt ook opluchting. Alle misstappen worden in gewicht verlicht omdat ze gepaard gaan met groei, alhoewel soms ook met littekens als blijvende herinneringen. In (de weg naar) volwassenheid wordt echter elk zichtbaar spoor van de kindertijd afgestraft.

Kind-zijn schuift nochtans vooral eerlijkheid naar voren: zowel in het ondernemen van groeipogingen als het doorstaan van de soms bijhorende pijnen. Dat is een eigenschap die veel te kostbaar is om in een streven naar volwassenheid op te geven. González en Akhavan maken dan ook plaats voor kinds plezier en nostalgie naar een periode waarin tijd geen synoniem was voor geld en je niet op je misstappen getaxeerd werd.

Het einde 2.0.

Cineasten kunnen clumsiness ook formeel een plaats geven binnen hun film. Zo integreert Akhavan in Appropriate Behaviour complexloos de zeer eigenzinnige kortfilm, Tale of the Lost Fart, het resultaat van Shirins filmlessen met haar snoeperige kleuters. ‘De kinderen waren eigenlijk niet infantiel genoeg om deze scheetfilm te maken,’ verduidelijkt ze grappend in een interview, ‘Het was volledig mijn visie —Ik strijk alle eer op.’ Ook González zorgt in Lina de Lima voor vormbreuken: met markante musicalintermezzos in uiteenlopende Peruviaanse muziekstijlen diept ze Lina’s gevoelens uit.

Het gebrek aan vloeiende overgangen zorgt voor een stilistische echo van de clumsiness in Lina’s zelfontdekking, wat het zoekende aspect uiterst voelbaar maakt. Het sluit aan bij wat Jean-Luc Godard in een interview met filmacademicus Dudley Andrew zegt over de inhoudelijke en vormelijke congruentie in zijn A bout de souffle: ‘Clumsiness attempts to fix simplicity straight in the eye. It is not a mark of incompetence but of reticence.’

'Dit is geen film over liefde, althans niet liefde in de traditionele zin van het woord.'

In Lina’s clumsy zoektocht is het niet het resultaat – het vinden van je ware, ultieme zelve (want, bestaat die zelfs?) – maar het proces dat primeert. Zij ís haar zoektocht. Dit is zichtbaar in de manier waarop González omgaat met de ontknoping van de film. Lina moet het daar vooral met zichzelf stellen. ‘Er verandert eigenlijk niet echt iets op het einde van de film,’ preciseert González, ‘Lina ziet er hetzelfde uit en ze doet hetzelfde werk. […] Dit is geen film over liefde, […] althans niet liefde in de traditionele zin van het woord waarbij je iemand anders nodig hebt om volledig te zijn. Het gaat er gewoon om jezelf lief te hebben.’

Het dramatische belang van de ontknoping in dergelijke films, is dan ook vaak kleiner dan in de gemiddelde Hollywoodfilm, waarin personages expliciet worden gedefinieerd door het resultaat van hun zoektocht. Films zoals Lina de Lima, Appropriate Behaviour of Frances Ha van Noah Baumbach (2012) eindigen met banale situaties (het uitloggen op het werk, een metrorit met een vriendin of het plakken van een naamkaartje op de postbus). De cineasten projecteren er geen ‘finale, vervolledigde’ versies van hun personages, maar een stand van zaken. De eindes zijn zo eigenlijk geen eindes meer, maar toespelingen op voortzettingen van hun resolute zoektochten.

I am women

Misschien zijn de meest hoopgevende personages wel zij die onafgebroken zoeken. Niet per se omdat ze rusteloos zijn of uit een inherente ontevredenheid met zichzelf, maar omdat ze zichzelf willen ontplooien zonder zich door imperfectie te laten afstraffen. De feilbaarheid holt de legitimiteit van hun pogingen niet uit. González en Akhavan laten hun personages niet stuntelen om hen romantisch toegankelijk te maken. De ‘clumsiness’ toont agency en empowerment: het staat in het teken van de zelfontdekking van hun personages, die zijn weerklank kent binnen een grotere socio-economische realiteit die zelf ook weer feilbaar is.

De vrouw die je op het grote scherm ziet staat nooit alleen.

Met hooks' idee van ‘thuiskomen’ in het achterhoofd, zijn González’ en Akhavans werk odes aan de meerduidigheid van vrouw-zijn op het grote scherm, die gestaag van cinema een thuis maken. ‘Zij is zij plus alle keren dat ik het woord zij las, geschreven in eender welke tekst, plus de keren dat ik haar droomde, plus haar evocaties verschillende aan de mijne,’ schreef de Uruguayaanse romancière en dichteres Cristina Peri Rossi. De vrouw die je op het grote scherm ziet, staat nooit alleen. Ze speelt in interactie met de vrouwen die voor haar zitten, die lang voor haar op het scherm verschenen en dat lang na haar ook zullen blijven doen.

Appropriate Behaviour en Lina de Lima breken met een dwingend enkelvoud en tonen ons hoeveel plaats er is voor singulariteit als we de vrouw in het meervoud denken. Want, hoe moeilijker het wordt om over de vrouw in cinema te spreken, hoe gelukkiger we onszelf zullen mogen prijzen.