Beste Jürgen Habermas

Elke vrijdag pent een van onze vaste online correspondenten een brief. Harold Polis richt zijn laatste van tien brieven aan de Duitse filosoof en socioloog Jürgen Habermas (1929). 'U bent nu de negentig ver voorbij en wellicht hebt u er nooit rekening mee gehouden dat de onredelijkheid nog zo intens zou woeden.'

In ideale omstandigheden voeren we als goed geïnformeerde, vrije burgers een gesprek over wat we belangrijk vinden. Dat is de waardevolle politiek waar u al decennialang voor pleit. De wederzijdse erkenning in zo’n gesprek staat bij u hoger aangeschreven dan bij de beroepspoliticus die slaafs de partijlijn volgt en programmapunten verkoopt. In het slechtste geval worden burgers consumenten van de welvaartstaat en klanten van handelaars in politieke boodschappen, terwijl ze autonoom zouden moeten denken en beslissen. Kunst en cultuur bevorderen volgens u die noodzakelijke autonomie. We vormen onszelf, onze meningen, onze ideeën, onze levenshouding door te kijken, te lezen en te luisteren.

Bij gebrek aan vertrouwen in een persoonlijke god is bijna de helft van onze medeburgers overgestapt op een heidens geloof in iets, een kracht, een energiebron.

Deze stichtende gedachten gingen door me heen toen ik zaterdagavond uitgeteld op de bank naar The Matrix Resurrections (2021) lag te kijken, graaiend in een zak paprikachips. Oké, ik lag laveloos entertainment op te zuigen, maar het pleitte dan weer in mijn voordeel dat ik mijn kritische overtuigingen weigerde te verloochenen. En de chips zou ik er de dag nadien wel af lopen. Elk trouw lid van de grote vrolijke consumentenclub zal dit delicate evenwicht tussen hoe de zaken echt lopen en hoe ze zouden moeten zijn meteen herkennen. Het is een van de vele oplosbare materialistische problemen. Inconsequenties, onzekerheden en al die vervelende vragen die men in de oudheid tot de metafysica rekende, kopen we gewoon af. Ter compensatie voelen we ons schuldig: materialistische zondaars in een wereld die steeds virtueler wordt. Hoe rijm je dat?

Bij gebrek aan vertrouwen in een persoonlijke god is bijna de helft van onze medeburgers overgestapt op een heidens geloof in iets, een kracht, een energiebron. ‘Iets’ wordt dus ervaren als een lotsbestemming, een levensvervulling of zelfs een verlossing. Mensen schrijven er zelfhulpboeken over. Er is een rijke waaier aan terugbetaalde therapievormen die aan ‘iets’ schatplichtig zijn. En er is zelfs een uitgebreid politiek aanbod voor al wie zich niet meer schuldig wil voelen omdat ze hun unieke zelf willen zijn, in naam van ‘iets’. (Ter volledigheid: slechts 7% van mijn landgenoten gelooft nergens in. Een percentage dat verrassend stabiel blijft.)

The Matrix Resurrections is een non-film die de niet-publieke opinie en het non-debat alleen op een negatieve manier kan voeden.

Toen mijn zak paprikachips leeg was, begon ik onvervaard aan de laatste paaseitjes. Ik wilde tegen elke prijs wakker blijven, want ik had Proximus 4,95 euro betaald voor een van de meest adembenemende mislukkingen die de afgelopen jaren uit de Hollywoodmachine is geperst. Afgescheiden is een eerlijker omschrijving, want de film heeft de consistentie van buikloop. The Matrix Resurrections is een non-film die de niet-publieke opinie en het non-debat alleen op een negatieve manier kan voeden. De eerste drie delen van de cyclus vormden een pathetische lofzang op gnostische prietpraat: wie ‘de waarheid’ kent en zijn eigen goddelijke kern ontdekt, begrijpt dat het mogelijk is om terug te keren naar de goddelijke wereld. Volgens The Matrix is de werkelijkheid rondom ons niet echt, maar een gecodeerd niveau in een game. Dat is pas andere koek. Op dat niveau is er geen politiek meer nodig, laat staan democratie of vrije wil. Jürgen Habermas bestaat er ook niet. Alleen ingewijden, eigenaars van een tuinboeddha (Maison du Monde, € 139) en beoefenaars van aromatherapie zullen overleven.

Ik geef toe dat ik die films een kwarteeuw geleden met veel plezier bekeek, omdat ik ze ironisch vond. Keanu Reeves met zijn zwarte zonnebril slaagde erin om zo emotieloos te acteren dat hij volgens mij elk moment in schaterlachen kon uitbarsten. Vooral wanneer hij de rode pil slikt die hem tot de ware kennis brengt. Welke komiek zou niet jaloers zijn op die sketch? In het vierde deel wordt mijn illusie echter aan diggelen geslagen: hij meent het echt, hoewel het door de onwaarschijnlijke plotwendingen nooit duidelijk wordt wat ‘het’ betekent. Op zijn eigen stugge manier symboliseert Keanu Reeves het Kantiaanse idealisme waarover ik zal blijven struikelen tot het eind van mijn dagen. Hoezo gaat het niet over de dingen, maar over de manier waarop we de dingen kennen? Ondanks mijn grote bewondering voor uw verdediging van het constitutioneel patriottisme, uw ijzeren pleidooi voor Europa, de manier waarop u de dialoog tussen rede, wetenschap en geloof voert, de striemende polemieken die u tegen de Duitse zelfgenoegzaamheid hebt gevoerd, hebt u de tragiek van geschiedenis niet kunnen wegtoveren.

Terwijl u iedereen aan het overleven bent, verkruimelen de bouwstenen van ons dierbare liberale wereldbeeld, aangevreten door tijd en intellectuele erosie.

Ik heb altijd verlangd naar uw geloof in het universalisme van de menselijke rede. Het is een authentieke manier om emancipatie en democratie na te streven, wat anderen ook mogen beweren. Tegelijkertijd spreekt de werkelijkheid dat universalisme voortdurend tegen. Als mensen moeite hebben de eindjes aan elkaar te knopen, als het onderwijs een fabriek voor middelmaat en ongelijkheid wordt, als onbehagen en gelatenheid de stemming bepalen, dan zal geen campagne, communicatieplan of volksbevraging redding brengen. Het enige dat werkt is concrete actie, verantwoordelijkheid nemen voor jezelf, je naasten en je medeburgers, en op die manier verbetering en maatschappelijke verandering mogelijk maken. Zo niet blijft de door u geroemde dialoog een cynische bevestiging van het status quo of een spiegel voor Narcissus. Niet elk debat leidt vanzelf tot besluiten. Soms is een consensus totaal onmogelijk. Lang niet iedereen is even redelijk, laat staan dat onze universele waarden overal op gejuich worden onthaald.

Terwijl u iedereen aan het overleven bent, verkruimelen de bouwstenen van ons dierbare liberale wereldbeeld, aangevreten door tijd en intellectuele erosie. U bent nu de negentig ver voorbij en wellicht hebt u er nooit rekening mee gehouden dat de onredelijkheid nog zo intens zou woeden. Van 9/11, de kredietcrisis en de Brexit tot Trump en de Russische imperiale destructiedrift: de vroege jaren tachtig waarin u met uw standaardwerk Theorie des kommunikativen Handelns (1981) een filosofische legitimering van de West-Europese liberale democratie bracht, lijken ontzettend ver achter ons te liggen. Een andere wereld haast. Voor nostalgici neemt die naoorlogse tijd van vrede en voorspoed zelfs de allure aan van een verloren beschaving. In materieel opzicht, gemeten aan de stijging van het aantal ijskasten, de betaalde vakantiedagen en de gemiddelde spaarquote, tonen de trente glorieuses een ongeziene explosie van welvaart. Noch de vrede, noch de gezinswagen, noch het breken van kleinburgerlijke kluisters konden echter verhinderen dat Europa zijn centrale positie op het wereldtoneel verloor. Integendeel, luxe en overvloed vormden niet alleen een bron van morele superioriteit, maar voedden ook de illusie dat zakendoen zou volstaan om de kanonnen voorgoed het zwijgen op te leggen. De nefaste gevolgen van het blinde geloof in ‘Wandel durch Handel’ zijn elke dag zichtbaar in Oekraïne.

U weigert te aanvaarden dat de Verlichting is afgerond.

Het is niet de eerste keer dat de Verlichting in slechte papieren zit. De moderniteit, de democratie en het kapitalisme zijn in de eerste helft van de twintigste eeuw over de rand getuimeld, recht de afgrond in. De vooruitgang is tweemaal aan het kruishout genageld, zowel in ’45 als in ’18. Vooral na de Eerste Wereldoorlog was de wanhoop peilloos diep. Zelfs de zekerheden van marxisten waren vernietigd, toen al. Waarom had bijvoorbeeld de Oktoberrevolutie geen Duits vervolg gekend? Waarom had het overgrote deel van de Duitse arbeiders tijdens de Spartacusopstand de kant van het regime en van de extreemrechtse Freikorps gekozen? Waarom brachten de arbeiders vervolgens mee Hitler aan de macht, in plaats van een sociaaldemocraat? Dat waren de grote vragen die uw illustere leermeester Theodor Adorno en zijn collega’s van het Institut für Sozialforschung vanaf de jaren twintig probeerden te beantwoorden.

U aanvaardt dat onze grote vragen, onze worsteling met irrationaliteit en onrecht ingebed zitten in een Westerse geschiedenis die het ontstaan van nieuwe verbanden en nieuwe gesprekken niet uitsluit, integendeel. Terwijl Adorno er zich op een uiterst eloquente manier toe beperkte de hel van de moderne tijd te overleven, weigert u te aanvaarden dat de Verlichting is afgerond. Onze toekomst hangt niet af van ‘iets’ of van ‘het’, maar van de rede en van de manier waarop we gevolgen van onze eigen onredelijkheid temperen.

Intussen mag Keanu Reeves met pensioen.

Met vriendelijke groet,
Harold Polis