Yizo Yizo

Door op Thu Apr 12 2007 08:49:38 GMT+0000

Een televisieserie met expliciet educatieve doeleinden, over problemen van jongeren op school en over hun eerste stappen in de volwassenenwereld. Elke aflevering heeft een duidelijk thema en wil lessen meegeven. Zo beschreven klinkt Yizo Yizo als een vreemde kandidaat voor een Vlaams filmfestival, want associëren wij 'educatieve' televisie niet met stoffige, belerende televisie uit de monopolieperiode van de BRT? Is de opvoedende opdracht van de (openbare) omroep hier niet in een verdomhoekje geraakt, ten voordele van amusement waar 'boodschappen' uit den boze zijn? Toch is Yizo Yizo net dat: onbeschaamd educatief, zij het qua vorm, inhoud en toon danig verschillend van de paternalistische schooltelevisie uit het verleden. Bovendien - niet onbelangrijk - is Yizo Yizo Zuid-Afrikaans, en valt de serie enkel te begrijpen vanuit die nationale culturele, politieke en sociale context. De uitgangsvraag van dit artikel is dan ook niet: is dit goede of slechte televisie? Wat me veeleer interesseert, is de culturele specificiteit van Yizo Yizo: hoe is de serie, en de discussie die ze uitlokt, tekenend voor het hedendaagse Zuid-Afrika? Zou een dergelijke serie in Vlaanderen ook kunnen? En wat blijft er over van de oorspronkelijke betekenis van de serie, bekeken vanuit een Vlaams standpunt?

Yizo Yizo werd gemaakt in opdracht van het Zuid-Afrikaanse Ministry of Education en van de openbare omroep SABC (South African Broadcasting Corporation). Het eerste seizoen van dertien afleveringen ging van start in 1999, ondertussen zijn we toe aan het derde seizoen dat vertoond wordt op het Internationaal Filmfestival van Vlaanderen - Gent. Qua formaat is het een dramaserie, in het eerste seizoen met afleveringen van ongeveer een half uur en een relatief open einde per aflevering. De serie behandelt de problemen van scholen in de zwarte townships, zoals vandalisme, drugs, alcohol en verkrachting, maar ook de manieren waarop de scholen en de ruimere gemeenschap zelf voor beterschap kunnen zorgen. Na evaluatie en publieksonderzoek stapten de makers in het tweede seizoen over op langere afleveringen van ongeveer een uur, met een afsluiting van het 'probleem van de week', met de bedoeling een nog duidelijkere boodschap te brengen en oplossingen te leveren voor aangekaarte problemen. Yizo Yizo was en is enorm succesvol, met hoge kijkcijfers (tot 4 miljoen in het tweede seizoen), vooral jongere kijkers. Misschien nog belangrijker is het feit dat de serie voor enorm veel maatschappelijke discussie zorgde, een van de basisdoelstellingen van de makers. In die zin vormt ze een onweerlegbaar succes. Verrassend is dan weer dat een dergelijke productie - veredelde schooltelevisie, zeg maar - uitgroeide tot een cult-serie en een belangrijk referentiepunt in de hedendaagse Zuid-Afrikaanse cultuur. Hoe slaagde de serie daarin? Een poging tot reconstructie, waarbij culturele verankering centraal staat.

Zo is het

De basispremisse van Yizo Yizo ligt besloten in de titel, die zoiets betekent als 'dit is het' of 'zo is het'. De makers gingen uit van de bestaande problemen in middelbare scholen in zwarte townships, om op die manier het schoolleven een nieuw elan te geven. Het bleef niet bij vrijblijvende verwijzingen naar werkelijke situaties: de serie is gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek, schoolbezoeken en gesprekken met betrokkenen. Veel verhaallijnen zijn gebaseerd op anekdotes, dus al het getoonde is gebeurd of zou gebeurd kunnen zijn. Het resultaat is een rauwe, harde serie, die sterk inspeelt op maatschappelijk actuele en cultureel specifieke thema's. Onderwerpen die aan bod komen, naast de algemene malaise en chaos in de scholen, zijn verkrachting, aids, druggebruik, misdaad en geweld. Die rauwheid gaf aanleiding tot veel discussie en kritiek, maar de makers verdedigen zich door te stellen dat de serie de werkelijkheid toont, aangezien ze gebaseerd is op onderzoek.

Realisme is zowat het meest gebruikte criterium om televisiedrama te evalueren, zowel door kijkers als door critici. Ondanks het belang van de notie 'realisme ' in het spreken over televisie, is het een term die vele ladingen dekt en daardoor eerder leidt tot spraakverwarring dan tot inzicht. De makers van Yizo Yizo gebruiken de term in zijn alledaagse betekenis, 'de dingen tonen zoals ze zijn' of 'de werkelijkheid tonen'. Ze verwijzen hierbij zowel naar een oppervlakte-realisme, dat gebaseerd is op juistheid ('de pistolen zijn echt'), als naar een referentieel realisme, dat berust op het thematische werkelijkheidsgehalte van voorstellingen ('deze dingen gebeuren echt'). Terwijl er weinig valt af te dingen op deze claims, is de conclusie, 'de kritiek op de serie is onterecht want we tonen gewoon de werkelijkheid' heel wat problematischer. Zoals alle televisie - inclusief nieuws en documentaire - geeft deze serie niet 'de' maar 'een' (stuk) werkelijkheid weer. De problemen die getoond worden mogen dan reëel zijn, de voorstelling ervan is sterk selectief en gecodeerd. Zoals vele critici (wellicht terecht) opmerken zijn niet alle scholen er zo erg aan toe als de getoonde (fictieve) school. Op zich is het vanzelfsprekend dat televisie nooit de hele werkelijkheid kan tonen, maar die vaststelling relativeert wel de claims van de makers.

Belangrijker nog is het feit dat de stukken werkelijkheid op een specifieke manier gecombineerd en in beeld gebracht worden, een proces waarin talloze conventies opereren. Yizo Yizo is televisiedrama, met talloze televisiecodes en dramaconventies vandien: genre- en formatkenmerken (bv. het aantal afleveringen), narratieve codes (bv. de klassieke verhaalstructuur), en conventies in de karakterisering ('goede' en 'slechte' types). Die codes voegen zowel op inhoudelijk (bv. het leggen van oorzakelijke verbanden) als op vormelijk vlak veel toe aan 'de werkelijkheid' die de serie claimt te tonen. Zeker op visueel vlak wijkt de serie sterk af van het klassieke vormelijke realisme dat veel televisie kenmerkt. Terwijl het er meestal om te doen is het geconstrueerde karakter van televisiebeelden te verhullen, en dus de ingrepen in de werkelijkheid te verbergen, vestigt Yizo Yizo er net de aandacht op. Geen klassieke beeldtaal en 'onzichtbare' montage dus, maar een expressief gebruik van verschillende beeldgroottes (zoals de extreme close up), camerastandpunten (zoals het vogelperspectief) en montagevormen (zoals de jump cut en slow motion). Die ingrepen dragen doelbewust bij tot de sfeerschepping, bijvoorbeeld in de eerste reeks waar een strakke beeldvoering in de allereerste afleveringen het autoritaire regime van het schoolhoofd weergeeft, terwijl de vrijere beeldvoering van latere afleveringen de chaos onder het nieuwe schoolhoofd uitdrukt. In de derde serie valt het non-naturalistische kleurenpalet op, met opvallende rode en groene tinten (niet toevallig kleuren uit de Zuid-Afrikaanse vlag?).

De beeldvoering is vooral expressief in geladen sequenties. Zo is de 'echte', pijnlijke rauwheid van de geweldscènes tegelijkertijd sterk gestileerd. Wellicht is die visuele virtuositeit deels verantwoordelijk voor het succes en vooral het cult-gehalte van de serie, die zo aansluit bij een lange traditie van televisie en (vooral) film die geweld tegelijkertijd bekritiseert op inhoudelijk niveau en verheerlijkt op visueel niveau. Denk hierbij aan de controverse rond films als Natural Born Killers en Crash, of - onmiddellijker vergelijkbaar - het tegelijkertijd schrijnende en visueel meeslepende portret van Braziliaanse favela's in Cidade de Deus. Zoals in dit laatste voorbeeld is muziek een belangrijk element in de sfeerschepping, met een soundtrack vol Kwaito. Dit mengsel van onder meer rap, hip-hop en traditionele Zuid-Afrikaanse muziek heeft het expliciet over de problemen van jongeren in de townships. Het is dé muziek van de jonge generatie, en het gebruik ervan in Yizo Yizo connoteert authenticiteit en zorgt opnieuw voor een sterke lokale verankering. De soundtrack draagt echter ook bij tot de esthetisering, bijvoorbeeld door de duidelijke verwijzingen naar de videoclip. Er zijn hele sequenties zonder dialoog, op muziek, met een montage die duidelijk geïnspireerd is door MTV. Wellicht is die stilering en esthetisering ook deels verantwoordelijk voor de scherpe kritiek op het gewelddadige karakter van Yizo Yizo. Het weze in elk geval duidelijk dat de serie doelgericht een specifiek werkelijkheidsbeeld creëert, en dus niet 'zomaar' de werkelijkheid weergeeft zoals ze is - een gedachte die impliciet in de realiteitsclaims van de makers vervat ligt. De makers verwijzen naar de mythe over televisie als 'spiegel van' of 'venster op' de werkelijkheid, terwijl ze bewust gebruik maken van het beeldvormende potentieel van het medium om de kijkers te mobiliseren.

Negatieve beelden

Terwijl de makers wijzen op het realisme en de authenticiteit van de serie, een kwaliteit die inderdaad veel lof krijgt van jonge kijkers, hebben veel critici en ouders het moeilijk met de 'negativiteit' van de serie. Zoals hoger vermeld vinden ze het een selectief beeld, dat niet opgaat voor alle scholen in alle townships. Ze vinden het dus geen goede representatie omdat ze niet representatief is. Bovendien vinden vele critici dat Yizo Yizo een onwenselijk beeld schept, dat het negatieve beeld van townships als broeihaarden van geweld bevestigt. Fundamenteler nog is de kritiek dat die negatieve beelden een negatieve invloed kunnen hebben op jongere kijkers. Door geweld, misdaad en seks te tonen zou de serie aanzetten tot 'copycat'-gedrag, het nabootsen door kijkers. Die kritiek heeft een sterk moreel aspect, aangezien er vooral controverse is rond de beelden van verkrachting (in het eerste seizoen) en groepsverkrachting van een gevangene (in het tweede seizoen), maar ook van een kus tussen twee zwarte mannen (in het derde seizoen) - een primeur voor de Zuid-Afrikaanse televisie. De discussie over de verkrachtingen laaide hoog op en haalde zelfs het parlement, maar ondanks de roep om Yizo Yizo af te voeren bleef de serie op de buis. Het belangrijkste argument in de verdediging van de makers was het feit dat de serie gebaseerd was op onderzoek en dat de reactie van de kijkers naderhand ook werd onderzocht, om de serie verder bij te sturen. Zoals gezegd kan men zich vragen stellen bij het daaruit voortvloeiende vermeende 'realisme' van de serie. Toch houden ook de argumenten van de critici weinig steek.

De nefaste invloed van gewelddadige beelden op kinderen en jongeren is zowat het meest bestudeerde onderzoeksdomein met betrekking tot film en televisie, en toch zijn de resultaten allesbehalve duidelijk. Als er een conclusie mogelijk is, dan is het wel dat gewelddadige film en televisie geen rechtstreekse, 'onweerstaanbare' invloed uitoefenen, maar dat ze een van vele omgevingselementen vormen die onder bepaalde voorwaarden bij bepaalde personen kunnen bijdragen tot gewelddadig gedrag. In die zin is de angst voor massaal 'copycat'-gedrag ongefundeerd. Bovendien is ze gebaseerd op een problematische visie op de kijker, en vooral de jonge kijker, als een kwetsbaar, passief individu dat de invloed van de media willoos ondergaat. Een ander element in de kritiek op Yizo Yizo, de roep om positieve beelden, is dan weer een klassiek maar problematisch thema in discussies over representaties van sociale groepen. Vrouwen, etnische groepen, homo's en minderheden allerhande zouden stereotiep en negatief voorgesteld worden, en positievere beelden zouden de remedie zijn. Het probleem met positieve beelden is natuurlijk dat ze even selectief en dus 'onrealistisch' zijn als eenzijdig negatieve beelden. De oplossing is dan niet zozeer positievere beelden te tonen, maar meer en gevarieerdere beelden. Het is in dit opzicht tekenend dat Yizo Yizo de enige Zuid-Afrikaanse serie is die het leven in de townships toont. Door de aanwezigheid van een grotere variatie aan beelden zou een enkele serie niet meer de onrealistische verwachting oproepen een representatief beeld op te hangen van een stuk werkelijkheid. Het is bovendien de vraag of positievere beelden noodzakelijkerwijze positieve effecten hebben. In het geval van Yizo Yizo zouden idealiserende beelden van het schoolleven een sussende werking kunnen hebben, door de huidige situatie als wenselijk voor te stellen en zo te bevestigen.

Wat uit dit alles blijkt, is dat de discussie over wenselijke representaties vastloopt op een onderliggende kwestie, waarover verschillende visies circuleren, namelijk het doel van tv-representaties. Zoekt men bevestiging voor een wereldbeeld, bevestiging dat men goed bezig is, zoals critici en oudere kijkers suggereren? Of wil men wakker schudden of wakker geschud worden door confrontatie met de harde realiteit, zoals de makers en jongere kijkers van Yizo Yizo suggereren? Uiteindelijk is dit een discussie over representatiepolitiek: aangezien er niet één juiste representatie is, en verschillende representaties verschillende ideologische posities innemen, zijn verschillende representaties wenselijk vanuit verschillende standpunten. De controverse over de serie suggereert niet alleen dat de standpunten van verschillende partijen (makers, jongere kijkers, oudere kijkers) ver uit elkaar liggen, maar ook dat representatiepolitiek binnen het hedendaagse Zuid-Afrika een pregnante zaak is. Als beelden echt een verschil kunnen maken, staat er veel op het spel.

Educatieve televisie, nieuwe stijl

De makers van Yizo Yizo zijn duidelijk in hun doelstellingen. Ze willen educatieve televisie maken, met thema's en 'lessen'. Zo gaat de derde reeks over de problemen van het leven na de school: werk vinden, wennen aan het leven aan de universiteit, maar ook misdaad, xenofobie, homofobie en aids. Elk verhaal heeft een moraal, zoals 'misdaad is fout'. Ondanks hun expliciete educatieve doelstellingen willen de makers de kijkers echter geen les binnenlepelen of opdringen. Ze willen veeleer bewustzijn en maatschappelijke discussie opwekken - op het eerste gezicht een succesvolle missie, gezien de grote controverse rond de serie. Aanvullend materiaal, zoals een tijdschrift en lesmateriaal voor leraars, helpen de discussie te structureren. Dit is een interessante interventie op het vlak van educatieve televisie. Enerzijds is het inderdaad onbeschaamd educatieve televisie, met duidelijke lessen en boodschappen. Anderzijds is dit geen neerbuigende televisie, gericht op de bescherming van willoze, onschuldige jongeren. Yizo Yizo spreekt zijn kerndoelgroep, jongere zwarte kijkers, aan als kritische kijkers die zelf actief kunnen omgaan met confronterende beelden en thema's. Die visie kadert binnen een ruimere, fundamentele ommekeer in het Zuid-Afrikaanse beleid inzake opvoeding, die aan de basis van de zogenaamde COLTS-campagne (Culture of Learning, Teaching and Service) lag. De bedoeling daarvan is niet bepaalde, gecontroleerde boodschappen door te geven, maar eerder actieve processen in gang te zetten en zo jongeren en betrokkenen bij onderwijs macht te geven.

Belangrijk en - deels - vernieuwend in de invulling van educatieve televisie binnen Yizo Yizo, is het gebruik van televisie als populair medium. Eerder dan educatieve televisie voor gebruik in de klas (zeg maar 'schooltelevisie'), is Yizo Yizo een populair programma voor een breed publiek. De dominante functie van televisie als medium van massa-ontspanning wordt niet miskend, maar net ingezet voor een sociaal-educatief doel. Het gebruik van 'populaire' tv-genres voor educatieve doeleinden is uiteraard niet nieuw. Zo biedt de soap (of zijn Latijns-Amerikaanse variant de telenovela) niet noodzakelijk ideologisch conservatief, escapistisch amusement. Het genre vervult in niet-Westerse contexten vaak een sociaal kritische of zelfs uitgesproken educatieve functie. In 1992 ging bijvoorbeeld het Zuid-Afrikaanse Egoli, a place of gold van start, een 'kleurenblinde' soap met veel zwarte personages. Ondanks de (onrealistische) glamour was de aanwezigheid van zwarte personages en de thematisering van gemengde relaties een betekenisvolle ingreep in de laatste dagen van de Apartheid. Belangrijker nog is Generations, de eerste Zuid-Afrikaanse soap die helemaal geschreven, geregisseerd en geproduceerd wordt door zwarte Zuid-Afrikanen. Zoals Yizo Yizo is dit een kijkercijfertopper, en ondanks het voor soap typische glamourgehalte worden er een aantal centrale thema's in het hedendaagse Zuid-Afrika aangekaart: rassenverhoudingen natuurlijk, maar opnieuw ook heikele sociale thema's zoals drugs en aids, misdaad en homoseksualiteit. Elders worden soaps nog explicieter gebruikt met de bedoeling kijkers te informeren en op te voeden, bijvoorbeeld op het vlak van geboorteplanning en aids-voorlichting.

De soap is dus geen inherent conservatief genre. Hetzelfde geldt ook voor de ruimere categorie televisiefictie, die vaak bekritiseerd wordt omwille van zijn escapisme en gebrek aan sociaal engagement. Nu is er in se niets fout met goed amusement, en wil ik dus ook niet meehuilen met de wolven die soaps als Thuis of Neighbours waardeloze pulp vinden omdat er geen sociale thema's in aangekaart worden - wat trouwens nog de vraag is. Het is zelfs veeleer bevreemdend en vaak ergerlijk als film- en televisiefictie zich aan Boodschappen en Sociale Thema's wagen. Denk aan de 'weekendfilm', die meestal aan moralisme en zeemzoeterig sentiment ten onder gaat. Toch - of net: daarom - is het verfrissend een tv-serie te zien die erin slaagt amusement en sociaal engagement te verenigen. Het is echter moeilijk zich een Vlaams equivalent voor Yizo Yizo voor te stellen, wat opnieuw wijst op het belang van de context. Zuid-Afrika is nu eenmaal een samenleving met een recent, nog niet helemaal verwerkt trauma en met een groeiende generatiekloof. Voor meer en meer jongeren is Apartheid geschiedenis, zij leven in een wereld van armoede en werkeloosheid, aids en misdaad. In die context is Yizo Yizo een zinvol initiatief, dat hen ertoe aanzet na te denken over de wereld van morgen - een demarche die in Vlaanderen wellicht als klef en moraliserend onthaald zou worden.