Veiligheid op drift

Kogelvrije T-shirts, gestileerde prikkeldraad, verwarmd straatmeubilair voor sekswerkers, een antibacteriële hoornhoes voor openbare telefoons … Ontwerpers zijn vandaag maar wát inventief om de consument een gevoel van veiligheid te geven. Driehonderd van hun voorstellen voor een beter beschermde wereld waren laatst te zien op de grote expositie Safe: design takes on risk van het Museum of Modern Art (MoMA) in New York. Prototypes vooral, maar geflankeerd door enkele klassiekers als het Zwitsers zakmes. design op z'n scherpst, tussen nut en nood. Maar overdrijven we niet een beetje?

Het minste wat je van de opstelling van Safe: Design takes on risk kan zeggen, is dat ze breed gaat. Curator Paola Antonelli en de MoMA-afdeling 'Architectuur en Design' hebben onbeperkt en wereldwijd geput uit alle vormen van design: van modeaccessoires tot technologische snufjes, van afstudeerprojecten tot standaards. Ook inhoudelijk krijg je een weids gamma. Sportkledij naast supersloten, ontmijningsinstrumenten naast nog ongeproduceerde schuilkelders, waarschuwingsborden voor tsunami's naast bizarre objecten zonder meer. Voor ontwerpers blijkt the sky vandaag the limit, en design op zich boomt als nooit tevoren. Antonelli probeerde alles echter mooi samen te houden onder één officiële noemer: 'veiligheid en bescherming'.

Dat thema is niet nieuw. Al van sinds de mens een muurtje rond zijn hut stapelde en met behulp van een pook zijn eigen armen voor brandwonden behoedde, is hij systematisch op zoek geweest naar een verbetering van de omstandigheden waarin hij moest overleven. En vandaag komt die buitenwereld niet minder bedreigend over, zo blijkt. Een groot deel van Safe beslaat nog steeds ontwerpen die de gebruiker simpele fysieke bescherming bieden: overlevingskits, opvouwbare onderkomens en reddingsvloten voor drenkelingen.

Maar de expo blikt verder dan alleen die prehistorische drang naar onderdak en protectie. Te meten aan de gepresenteerde objecten is het gevaar vandaag verschoven, en volstaat het niet langer om enkel het lichaam te beschermen tegen uitzonderlijke omstandigheden. Onze alledaagse ratrace heeft zo'n stresserende invloed dat designers zich nu steeds meer concentreren op psychologische bescherming. Safe is dan ook niet zomaar een expositie over veiligheid en design, maar vooral een bundeling van actuele pogingen om diepe angsten in te duffelen, ingegeven door soa's, atoomdreiging of simpelweg 'het donker'.

Zo doet Safe bij momenten aan als James Bond voor huisvaders, en survival voor yups. Er is bijvoorbeeld de druppelvormige boomhuttent van de Nederlandse designer Dré Wapenaar. Oorspronkelijk was ze ontworpen voor de guerrillacampagnes van milieuactivisten, maar hier wordt ze heel emblematisch voor het moderne boomhutgevoel, de contemplatieve afzondering in nauw contact met de natuur. Vigilhome van Olivier Peyricot, ontworpen in de vorm van een wapentuig, bevat een gelijkaardig overlevingspakket voor de overspannen eenzaat. Het helpt hem om een stresserend bestaan achter zich te laten en als 'huurling' het vrije pad te kiezen. In de How to disappear kit van designstudenten aan de Deense Designschool Kolding zitten dan weer een reeks aanwijzingen en voorwerpen om à la DIY het groeiende aantal privacy-schendende bewakingscamera's te omzeilen. Uiteraard een gimmick en volstrekt onbruikbaar, maar het zegt veel. Zelfs dingen die de veiligheid moeten garanderen, maken nu al onveilig.

FEEL SAFE!

Dat brengt ons tot de kern van Safe: Design takes on risk. Wat de expositie toont, is hoe 'veiligheid' vandaag niet langer neerkomt op een materieel indijken van risico's, maar meer op een gevoel van veiligheid, op een sluimerende illusie van beschermd te zijn. Met heel wat poëzie en inlevingsvermogen zoeken veel van de getoonde ontwerpen naar een antwoord op een emotionele nood aan bescherming. Het duidelijkst zie je dat in die producten die de lijn tussen noodsituatie en het dagelijkse leven doen vervagen. Zo kan de rolkraagtrui Bazooka Joe turtleneck uitgerold worden tot een mondmasker, terwijl een kogelvrij shirt ervoor zorgt dat protectie en stijlvol paraderen elkaar niet langer uitsluiten. De beschermende functie wordt hier secundair, noodzaak gaat op in nut. Want dat is veiligheid vandaag: je ervan verzekeren dat je in geval van nood beschermd bent, maar verder onbekommerd door kan gaan.

Dat Safe zo sterk focust op een gevoelvan veiligheid, maakt de expositie bijzonder actueel. Curator Paola Antonelli mag ze dan wel al bedacht en zelfs gedeeltelijk samengesteld hebben vóór 9/11, toch spreekt er een chaotisch besef uit dat onlosmakelijk verbonden is met het paniekerige tijdperk na de kamikaze op de Big Apple, hét symbool van onze westerse beschaving. Plots werd die in haar gekoesterde vooruitgangsgeloof geraakt door een onberekenbaar gevaar dat veel verder ging dan de fysieke bedreiging van een occasionele orkaan of aardbeving. Er doemde ineens een onzichtbare vijand op die zorgde voor een voortdurend abstract besef van dreiging. En dat laat zich in Safe lezen, al was het maar in een paar objecten die getuigen van de angst voor chemisch terrorisme in 's werelds metropolen.

USE IT!

Maar minstens even belangwekkend is Safe om wat erin verteld wordt over de nieuwe functie van design en designer in dit onzekere era. De nadruk van de expo op gebruiksvoorwerpen ontkracht het vaak gehoorde verwijt dat actueel design vooral een exponent is van een onverzadigbaar consumentisme dat enkel nieuwe kunstmatige noden creëert. Safe getuigt van een nieuw soort functionaliteit. Die van het smart life tool, ontworpen vanuit een acute nood, met een duidelijk nut voor ogen en op zoek naar een intense en individuele relatie met zijn gebruiker. 'De consument' vervaagt, net als het ego van de designer en het bijhorende protagonisme van designeridolen in de ontwerpwereld. In de plaats komt weer de dienstbare ontwerper die zweert bij een eenvoudig en bruikbaar instrument.

Het is op het randje van zelflegitimatie. Safe toont praktische gebruiksvoorwerpen, maar gegroepeerd in de kale museumzaal worden zij vooral benadrukt als dragers van een idee — een maatschappelijke idee. Safe moet het bewijs leveren van de ontembare creativiteit waarmee ontwerpers vandaag antwoorden formuleren op problemen die zich in de samenleving aftekenen. Ook design is geëngageerd, lijkt de suggestie. Je ziet dat vandaag in zowat alle artistieke disciplines gebeuren: de relevantie van het eigen medium wordt bewezen door — al dan niet terecht — te focussen op de maatschappelijke functie.

Maar de ontwerpen in Safe: Design takes on risk staan niet altijd zo stevig. Hier en daar klinkt het statement over de functie van actueel design wat naïef of wereldvreemd. Met beschermende dragers voor pasgeborenen, zintuiglijke knuffels voor verstandelijk gehandicapten, hijabs voor sportende moslima's en gasmaskers met plaats voor de baarden van orthodoxe gelovigen, verzamelt de tentoonstelling producten die stuk voor stuk een gevaar zorgvuldig afschermen. De zorg om voor ieder probleem en iedere gebruiker een oplossing te zoeken, vertedert zeker door haar inzet. Maar de onbevangenheid waarmee vooral jonge designers te werk gaan, blijkt niet alleen een sterkte. Hun overtuiging dat voor ieder mogelijk probleem ook een reële productmatige oplossing bestaat, maakt de tentoonstelling gedeeltelijk tot een knusse en argeloze cocon. Ongetwijfeld is dat te wijten aan het grote aantal prototypes en afstudeerprojecten onder de ontwerpen. Je ziet een verzameling briljante ideeën, maar ze zijn nog niet gefilterd door de eisen van de markt.

Zo bewandelt _Safe: Design takes on risk_twee aparte paden. Waar die elkaar kruisen, krijg je een vreemde confrontatie tussen een design dat midden in de realiteit wil staan — een probleemoplossend design met een maatschappelijk besef — en een design dat zich daar net graag aan zou onttrekken — met in het achterhoofd een gezellige en knusse ideologie. Je kan er als bezoeker wel eens cynisch van worden wanneer je die ene erkenning van een acute nood aan bescherming zo ziet botsen met die andere pogingen om meteen de hele wereld te watteren. Die nood aan voortdurende bescherming is meer een hysterische kramp dan een reactie op een reële dreiging. En zelfs al mocht die dreiging nu groter zijn dan voor 9/11, dan nog blijft het opzet van deze designers om zowat alle partijen onder een beschermende mantel te vegen, ietwat ridicuul. Toch is het net die naïviteit die de flavour van Safe uitmaakt. Deze expo is een tijdsdocument, een voorbeeld van hoe een paniekerige maatschappij een overspannen obsessie ontwikkelt voor zijn zelfbescherming. Een charmante poging om de scherven van een utopie van geborgenheid op zijn minst bij elkaar te rapen.