Supersonality Crisis. Van duistere ridder tot bibberende Bond

Er is iets vreemds aan de hand met droomfabriek Hollywood. Telkens een nieuw avontuur van Bond, Batman of een andere (super)held verschijnt, spat de somberte van het scherm. Niets entertainment. De helden lijden aan depressies en identiteitscrises, en de wereld is er al niet veel beter aan toe. Is de zorgeloze blockbuster van weleer voorgoed verleden tijd? En vinden wij dat als publiek eigenlijk wel erg?

In Hollywood wordt momenteel hard gewerkt aan de nieuwste Supermanfilm, die Man of Steel (2013) zal heten. Producer van dienst is Christopher Nolan, de man die eerder al Batman een nieuw gelaat gaf in The Dark Knight-trilogie. Uit de eerste teasers blijkt alvast dat ook Superman een ‘donkere’ held zal worden. De titel alleen al spreekt boekdelen: de iconische held is niet meer super, maar in de eerste plaats een mens (van staal weliswaar, maar toch). Dat belooft. Wedden dat Superman de eerste twee uur van de film voornamelijk zal worstelen met zichzelf? Zó voorspelbaar is de hedendaagse heldenfilm geworden.

SAAI IS FRAAI

Wedden dat Superman de eerste twee uur van de film voornamelijk zal worstelen met zichzelf?

Van Skyfall, The Avengers tot The Dark Knight Rises – allemaal lijken ze anno 2012 de escapistische fun uit de weg te gaan. Zo zijn superkrachten of gadgets geen vanzelfsprekendheid meer, of het nu gaat om Spider-Man die een apparaat nodig heeft om zijn web te spuiten of om James Bond die psychologisch te shaken en stirred is om nog vlekkeloos zijn job te doen. Alles moet geëxpliceerd en ernstig genomen worden. Saai is fraai, om het met de woorden van de Neveneffecten te zeggen.

Dit recente fenomeen valt deels te verklaren door het monstersucces van The Dark Knight-trilogie. Zoals in eender welke business dicteert een commerciële hit de toon van andere franchises. Batman donker, alles donker. Het kopiëren, imiteren, uitmelken en op alle mogelijke manieren marketen van een succesformule is niets nieuw onder de zon. Hiermee is de kous echter niet af.

Complexer dan het dictaat van geldbeluste Hollywoodproducers, is de rol van het publiek in dit verhaal. Het is naïef te beweren dat de actiefilm rijper of volwassen is geworden, omdat het filmpubliek intelligenter en kritischer zou zijn dan vroeger. Mocht dat zo zijn, waarom is Avatar (2009) en niet Amour (2012) recordhouder wat het aantal verkochte bioscoopkaartjes betreft? En zijn de heldenfilms nu werkelijk zoveel diepzinniger dan vroeger? Nog steeds volgen ze een dertien-in-een-dozijnformule (hoeveel origin stories staan ons nog te wachten!) en wordt er binnen de verteerbare Hollywoodlijntjes gekleurd.

Anderzijds is het duidelijk dat de gevoeligheden van het publiek doorheen de jaren veranderd zijn. Vorige zomer, bijvoorbeeld, verscheen het tweede deel van The Expendables – een actiefranchise die er duidelijk wél de pret probeert in te houden, met namen als Stallone, Willis en Van Damme. Al was deze tongue-in-cheek ode aan de vertrouwde actiefilm een aanzienlijk commercieel succes, toch kon de film niet opboksen tegen The Avengers of The Dark Knight Rises. Ook kritisch moest de film onderdoen voor zijn concurrenten: waar de superheldenfilms werden gelauwerd voor hun complexe, ambitieuze en gelaagde aanpak, werd The Expendables veelal afgedaan als dom, over the top, ongeloofwaardig en leeg.

De oude vechtersbazen schieten – althans voorlopig – tekort aan de kassa. Ze zijn anachronismen geworden: het beeld van de spierbalrollende held slaat niet meer aan, net zo min als het gemak waarmee ze legioenen tegenstanders omvermaaien of het grietje van dienst schaken. Gewoon gelóven in ongecompliceerde actiecinema is blijkbaar moeilijk geworden in de eenentwintigste eeuw. Alsof we allemaal cynisch zijn geworden, conform het scepticisme dat psychologen en sociologen aan Generatie Z toeschrijven.

GENERATIE HULPELOOS

Bondfilmproducer Barbara Broccoli geeft een logische verklaring voor de donkere toon van veel actieblockbusters: ‘There comes a time when you have to recalibrate the tone of the films to fit the times we live in. In terms of 9/11, we thought Die Another Day had become too fantastical.’ Als we de Bond – of haast eender welke superheld – van voor 9/11 met die van na 9/11 vergelijken, zien we waar het beeld van de klassieke actieheld is veranderd. Weg is de autoritaire, rechttoe rechtaan behoeder van de westerse waarden. Over deze waarden is de eensgezindheid vandaag immers ver te zoeken.

Zo zien we in de Verenigde Staten van na 9/11 een sterke polarisatie tegenover de maatregelen die George W. Bush en Barack Obama hebben genomen in de War on Terror. Die actuele morele debatten zitten rechtstreeks verwerkt in de heldenfilms. Zo screent Batman aan het einde van The Dark Knight (2008), alle inwoners van Gotham City om The Joker te vinden. Een dubieuze daad die door een van zijn rechterhanden wordt bestempeld als een inbreuk op de privacy. De parallel met de Patriot Act is snel getrokken.

Geglobaliseerd terrorisme vertegenwoordigt dé ultieme dreiging in de meeste hedendaagse heldenfilms. Bij Batman worden er geen doekjes om gewonden: zijn tegenstanders in de laatste twee films – The Joker en Bane – zíjn meedogenloze terroristen. Bij Skyfall is het interessanter: daar is de vijand wel degelijk ouderwets exotisch (Spaans en homo), maar hij handelt niet als de klassieke booswichten (denk: indianen, communisten, moslimfundamentalisten) die ‘onze’ beschaving willen vernietigen. In Skyfall is er geen clash der ideologieën, wel een persoonlijk geladen en politiek gekruide vendetta.

Zijn de heldenfilms nu werkelijk zoveel diepzinniger dan vroeger?

De angst voor terreurdaden zaait tweedracht, wantrouwen en twijfel. Er zijn meer vragen dan antwoorden. Kon 9/11 voorkomen worden? Was de oorlog in Irak gerechtvaardigd? Zijn onze leiders wel klaar voor de strijd? Absolute autoriteit is ver te zoeken. En zo gaat James Bond aan de Heineken en hangt Batman zijn plunje aan de haak. Ze schuiven hun verantwoordelijkheden door naar politie of politici. De hedendaagse helden staan dus niet meer boven ons, maar zijn ‘gedegradeerd’ tot één van ons. Ze verworden van ideaalbeeld tot emotioneel wrak.

Doorheen de Hollywoodgeschiedenis vielen helden wel vaker ten prooi aan wanhoop en cynisme. Zo bewandelden agenten en detectives al eerder een dunne morele lijn in de films noirs en transformeerden trotse cowboys al tot twijfelende antihelden in het studiotijdperk. Maatschappijen evolueren, en dus ook de morele vraagstukken en de helden die ze moeten oplossen. Gerechtigheid, patriottisme en moraliteit: het zijn dubbelzinnige begrippen geworden, en dus raken ook de actiehelden het spoor (opnieuw) bijster. Ze proberen, met vallen en opstaan, hun plaats terug te vinden. Anno 2013 zijn strakke pakjes echter niet langer afdoende om bedreigingen af te wenden en angsten te bezweren.

VROEGER WAS HET BETER

Als er cynisme in de hedendaagse actiefilm sluipt, dan gaat men daar vaak tegen in het verweer met een dosis nostalgie. Regisseurs nemen retroknipogen of ironische verwijzingen naar vroeger op. In The Avengers wordt continu de WOII-stripheld Captain America door de mangel gehaald en in Skyfall wordt gegrapt over de afwezigheid van de klassieke Q-gadgets. Lachen met wat het publiek ooit geloofde, betekent echter niet dat het verleden uitgelachen wordt. Actiefilms blikken nostalgisch terug op een tijd die we definitief kwijt zijn. Net als de helden hunkert het publiek ernaar om die tijd van toen te herbeleven, om terug te keren.

Laten we nog een laatste keer Skyfall onder de loep nemen. Aan het eind van zijn avontuur wordt Bond geïntroduceerd aan secretaresse Moneypenny (een personage dat we sinds 2002 niet meer hebben gezien), en daarna maakt hij kennis met het nieuwe hoofd van de geheime dienst, dat opnieuw een man blijkt te zijn (terwijl M in de recente Bondfilms een vrouw was). Wanneer Bond ten slotte van zijn ‘nieuwe’ baas een verse opdracht aanneemt, eindigt de film. Dan pas volgt de beroemde intro, die deze keer dus als outro wordt gebruikt: James Bond loopt in een vizier en schiet terug. De film maakt hier een vreemde kronkel. Na ons twee uur een hulpeloos post-9/11-gevoel aan te smeren en van Bond een wandelend anachronisme te maken, wordt de held op het einde weer helemaal de oude. Meer nog: de Bondfilm in zijn geheel wordt terug de oude (al kunnen we dat pas zeker weten als we over enkele jaren het vervolg op Skyfall hebben gezien).

Het is zelden zo expliciet in beeld gebracht, maar nagenoeg elke superheldenfilm van vandaag is een verhaal van redemption. Wat verloren is gegaan, wordt gerecupereerd op het einde. Helden worden weer helden, het recht zegeviert en de orde wordt hersteld. De Dark Knight rises op het einde van de film, de Avengers leggen hun geschillen bij en geloven opnieuw in zichzelf, Iron Man laat het glamourleven links liggen en neemt zijn verantwoordelijkheid op.

Daar ligt het ware karakter van de hedendaagse heldenfilm. Er is steeds die cruciale romantische beweging: weg uit de zwaarmoedige complexiteit van het heden en terug naar de vermeende helderheid van het verleden. Er is een spanningsveld tussen cynisme en romantiek, waarbij de romantiek steeds de bovenhand neemt. Na het puin, de verwarring en de chaos zal er weer één man opstaan die ons zal verenigen, leiden en behoeden.

EEN VEILIGE HAVEN

Dat het publiek van vandaag niet meer in de oude heldenverhaaltjes trapt, klopt bij nader inzien niet. Kenmerkend voor de kijker van nu is niet dat hij de klassieke supermannen niet langer gelooft, maar dat hij ze opnieuw léért geloven. Die (onbewuste) actie – de hoop en de naïviteit terugvinden – is wat alle recente heldenfilms verbindt. Het is voelbaar in de spanning tussen romantiek en cynisme, het zit tussen de oren van de held die twijfelt en weer opstaat, en in de actuele kwesties die uiteindelijk worden aangepakt met old school rechtvaardigheid. Het is niet ondenkbaar dat ook Bruce Willis en Arnold Schwarzenegger het publiek in 2013 opnieuw kunnen overtuigen in respectievelijk A Good Day To Die Hard en The Last Stand.

De hedendaagse helden zijn ‘gedegradeerd’ tot één van ons

Het feit dat er momenteel een overdonderend aanbod (super-)heldenfilms is, bewijst dat er au fond weinig is veranderd. Helden zijn nooit out geweest – na 9/11 hadden we gewoon een ander soort held nodig. We lachen wel met actiefilms van vroeger, maar we blijven houden van verhalen met sterke protagonisten die zichzelf en de merde van alledag overwinnen. Dat was al zo toen Chaplin de economische depressie doorstond in Modern Times (1936), toen Bogart de Amerikanen ‘kant deed kiezen’ in Casablanca (1942), en toen Stallone against all odds de American Dream beleefde in Rocky (1976).

Hollywood blijft een droomfabriek, een lichtboei in de branding, en een veilige haven in woelige tijden. En wat zegt dat finaal over ons, het publiek? We zijn helemaal niet cynisch geworden. We dromen. We hunkeren. We koesteren hoop. Pas als Batman in het laatste halfuur van de film niet komt opdagen voor het grote gevecht, mogen we ons écht zorgen beginnen te maken.

Nicolas Voet studeerde Audiovisuele Kunsten aan het RITS en kreeg voor zijn eindwerk ‘Breendonk’ de Oost-Vlaamse Prijs voor Letterkunde. Zijn alter ego werkt als logistiek medewerker bij IKEA.