Muziek zoekt uitvoerder. Over Becks 'Song Reader'

Tromgeroffel en trompetgeluid! Beck is back! De zes jaar durende stilte van de muzikant leek in de vluchtige muziekwereld zowat een eeuwigheid. Becks nieuwste langspeler Morning Phase wordt alom geprezen en de verwijzingen naar eerder werk zijn legio. Nochtans kwam Beck anderhalf jaar geleden al met twintig nieuwe songs voor de dag. Rond zijn Song Reader bleef het echter verdacht stil.

In Morning Phase flirt Beck vanaf de eerste noten met Eos, de godin van de dageraad. Zijn twaalfde langspeler opent met een veertig seconden durend strijkarrangement, dat de zonsopgang verklankt en onmiddellijk de warme en intieme sfeer opwekt die ook in de rest van het album weergalmt. Beck vervangt de alarmklok door het geluid van bellen en triangels en vertaalt zijn ode aan de ochtend in akoestische gitaarcomposities met sobere ritmes en breed uitgesponnen strijkers. In zijn pogingen om het schemergebied tussen slapen en ontwaken in muziek te vatten, koestert de Californische muzikant banjo, dulcimer en piano als bezielde bondgenoten.

Hoewel de titel van Becks nieuwste creatie de poëtisch aangelegde luisteraar eerder doet denken aan een soort artistieke wedergeboorte, vertoont zowel de sfeer als de sound van Morning Phase volgens menig muziekrecensent opvallend veel gelijkenissen met Sea Change, zijn twaalf jaar eerder uitgebrachte album. Dat deze overeenkomst als rode draad doorheen de recensies van zijn laatste langspeler loopt, komt doordat Beck zich laat omringen door dezelfde muzikanten als toen en opnieuw een beroep doet op de orkestrale arrangementen van vaderlief David Campbell.

Volgens Beck onthullen muziekpartituren iets fundamenteels over ons auditief verleden

De overdreven aandacht voor Becks officieuze vervolg op Sea Change staat in schril contrast met de onderbelichting van het vorige album van de muzikale duizendpoot. Eind 2012 kwam Beck namelijk al met twintig nieuwe songs op de proppen. Alleen bundelde hij die niet op plaat, cd of mp3, maar wel in partituurvorm, onder de weinig aan de verbeelding overlatende titel Song Reader. In 2013 mocht dit geluidloze album het rijtje van de album top 50 van Rolling Stone afsluiten. Volgens het internationaal gerenommeerde muziektijdschrift is Song Reader namelijk doordrenkt van Becks absurdistische vernuft.

Een elitair anachronisme

In Humo werd Becks terugkeer naar de muziekpartituur daarentegen afgedaan als elitair en als een ‘bizarre, extreem anachronistische carrièrezet’. Nochtans was het in de negentiende eeuw precies de bladmuziek die de eerste voorzichtige stappen zette in de commerciële verspreiding van muziek. In de twintigste eeuw werd de sheet music zelf weer ingehaald door plaatmuziek, de eerste muziekdrager die voorzag in de verwezenlijking van muziek als fonogram. In de evolutie naar cd en mp3 heeft muziek als fonogram steeds meer terrein gewonnen, terwijl de gedrukte muziek naar de achtergrond verdween. Humo omschreef Song Reader dan ook als een contraproductief hoopje papier dat de arme luisteraar aan zijn amuzikale lot overlaat. Op Becks bewuste muzikale anachronisme wordt verder niet of nauwelijks ingegaan.

In het voorwoord dat hij bij zijn album schreef, maakt Beck nochtans onmiddellijk duidelijk dat het hem om meer te doen is dan een eenvoudige oefening in nostalgie of muzikale spielerei. Volgens de artiest uit Los Angeles onthullen muziekpartituren namelijk iets fundamenteels over ons auditief verleden. Met Song Reader wil hij de luisteraar doen nadenken over hoe mensen vroeger met muziek omgingen, en hoe onze perceptie van muziek geëvolueerd is. De vrijwel onbeperkte toegang tot muziek heeft er volgens Beck voor gezorgd dat wij vandaag op een andere manier naar muziek luisteren. Doordat muziek bovendien steeds vaker de strijd moet aanbinden met het overvloedige lawaai dat ons omringt, dreigt zij haar cachet te verliezen.

Wat bladmuziek onderscheidt van andere muziekdragers, is dat de muziek zwijgt tot iemand ze doet spreken

In Song Reader vraagt Beck zich dan ook af hoe muziek zich vandaag betekenisvol kan verhouden tot deze auditieve overdaad. Daartoe keert hij terug naar de eerste materiële muziekdrager. Wat bladmuziek onderscheidt van andere muziekdragers, is dat de muziek zwijgt tot iemand ze doet spreken. Dit schriftelijke spoor uit ons muzikale verleden moet immers ontcijferd worden, waardoor de luisteraar een actieve en creatieve rol krijgt in de muziekperceptie. Opgenomen muziek heeft deze participatie overbodig gemaakt, en legt de luisteraar het zwijgen op. Dit idee wordt bevestigd door muziekwetenschapper Herman Sabbe, die in Stilte! Muziek! Een antropologie van de westerse muziekcultuur stelt dat muziek steeds minder gepercipieerd wordt als ‘sociale creatieve bezigheid’. De musicoloog meent dat de materiële muziekreproductie een steeds wijdere kloof creëert tussen ‘de muzikale ervaring vanuit de bezigheid zelf en de muzikale ervaring vanuit de even onmiddellijke participatieve beluistering’.

Iedereen muzikant

Met Song Reader stelt Beck de verstilde en passieve muziekbeleving in vraag door opnieuw het instinct aan te wakkeren om zelf muziek te spelen. Wie wil weten hoe Becks album klinkt, moet het zelf tot leven wekken. In zijn introductie onderstreept de muzikant dat zijn songs slechts een uitgangspunt vormen om de luisteraar te bevrijden uit zijn passieve luisterhouding. Hij moedigt hem aan om de arrangementen te personaliseren of zelfs compleet te negeren. In die zin kunnen we Song Reader beschouwen als een democratisch gebaar. Beck gaat met zijn stille album voorbij aan de platenindustrie, en geeft zo iedereen de kans om zijn muziek te interpreteren op een persoonlijke en unieke manier.

Tegelijk worden de luisteraars aangemoedigd om hun interpretaties te delen met de wereld, met een uiteenlopende waaier aan Youtube-versies tot gevolg. Zo reiken de uitvoeringen van Becks ‘Old Shanghai’ van een klassieke pianocompositie door Robert DeGaetano tot een popversie door Royal Canoe en een aandoenlijke jazzversie door twee oude mannen. Seattle Rock Orchestra vertolkt het nummer dan weer met instrumenten die niet beschreven worden in Becks muziekpartituur, en Stephin Merritt brengt het lied op een speelgoedpiano. Weer andere muzikanten gebruiken alleen de songtekst, en van ‘Old Shanghai’ bestaat ondertussen zelfs een Franse versie.

De creatieve interpretatie van de luisteraar geldt in Song Reader dus als basisvoorwaarde voor de esthetische muziekervaring. Beck vermijdt dwingende richtlijnen en legt de luisteraar zo weinig mogelijk beperkingen op. Als hij zich dan toch aan een muzikaal voorschrift waagt, blijft dat zeer vrijblijvend. Zo gaan de tempoaanduidingen in Song Reader van een vriendelijk verzoek om het nummer ‘Last Night You Were A Dream’ niet te overhaasten, tot ‘all is well’in ‘Mutilation Rag’. Zulke muzikale aanwijzingen zijn allerminst elitair te noemen.

Klinkende covers en welluidende beelden

De kritiek van elitarisme wordt verder gepareerd door het artwork van Song Reader, dat ook muzikale analfabeten kan bekoren. In zijn herontdekking van de muziekpartituur ontwikkelde Beck een fascinatie voor het visuele aspect van bladmuziek. Volgens de muzikant heeft haar artwork namelijk een autonome waarde. Illustraties kunnen de aandacht van de luisteraar capteren voor er ook maar één noot aan te pas komt. Aan de belofte op muziek gaat dan een visuele prikkel vooraf, die aanzet tot een waaier aan betekenissen die richting kunnen geven aan de perceptie van de muziek.

Om dat visuele aspect van zijn muziekpartituren tot zijn recht te doen komen, werkte Beck samen met een vijftiental kunstenaars die verbonden zijn met McSweeney’s, de onafhankelijke uitgeverij die Song Reader uitbracht. Het grafisch ontwerp van Alonzo Felix doet de traditionele grafische en decoratieve bladmuziekmotieven uit de negentiende eeuw heropleven, terwijl Pete Gamlen de sfeer van Becks ‘Why Did You Make Me Care?’ in beelden probeert om te zetten. In ‘Last Night You Were A Dream’ voegt Ian Huebert dan weer een surrealistische toets toe aan het traditionele artwork van muziekpartituren. Die samenwerking met diverse kunstenaars maakt van Becks stille album dus een op zichzelf staande creatie, die de muziekpartituur behandelt als een kunstobject.

Afgezien van hun grafische kwaliteit, illustreren de ontwerpen in Song Reader ook hoe inspirerend de wisselwerking tussen componist en beeldend kunstenaar kan werken. Zo liet Beck zich voor de tekst van ‘We All Wear Cloaks’ voeden door een bladmuziektitel uit 1855, en schreef hij ‘America, Here’s My Boy’ na het zien van de dramatische bladmuziekcover van een gelijknamige song uit 1917. Het artwork dat Becks songs vergezelt, bevat op zijn beurt weer een knipoog naar de originele muziekpartituren.

Stilte als uitnodiging

Hoewel de esthetiek van het artwork menig muziekliefhebber kan bekoren, wordt de luisteraar die geen muziek kan lezen, in Song Reader buiten spel gezet. Aangezien er van Becks songs geen definitieve opname of uitvoering bestaat, moet deze luisteraar het stellen met opnames van andere muzikanten. In dat opzicht bevestigt Song Reader de aloude kloof tussen componist, uitvoerder en luisteraar, waardoor het elitaire karakter van het album ook niet volledig ontkend kan worden. Tegelijk doet Song Reader de luisteraar wel stilstaan bij het proces dat voorafgaat aan de muziekbeluistering an sich. Beck herinnert ons eraan dat we niet zo lang geleden alleen van muziek konden genieten als ze door iemand gespeeld werd, en geeft de muzikant in Song Reader daarom weer een centrale plaats in de muziekbeleving.

Beck herinnert ons eraan dat we niet zo lang geleden alleen van muziek konden genieten als ze door iemand gespeeld werd

Dat de muziekkritiek opvallend weinig aandacht besteedde aan Becks geluidloze album, is symptomatisch voor onze hedendaagse muziekperceptie. Stilte past niet langer in de huidige organisatie van de geluidswereld, beheerst door auditieve overdaad. Door het buitensporige aantal decibels dat ons dagelijks overspoelt, ontstaat al snel een soort geluidsverzadiging, een muziekbeluistering als gewoontegedrag. Muziek verwordt steeds vaker tot muzak, een gezellig achtergrondgeluid dat onze dagelijkse activiteiten omzwachtelt. Muzikanten moeten met dat gestaag toenemende omgevingsgeluid meer en meer in concurrentie gaan, en zoeken soelaas in muziekversterking. Sinds de uitvinding van de pianoforte moet muziek steeds luider klinken om dit geluid te overstijgen. Dat de actuele geluidsnormen menig muzikant tegen de borst stoten, is slechts een zoveelste illustratie van hun behoefte om gehoord te worden.

In Morning Phase keert Beck terug naar de sobere en verstilde composities van Sea Change. Maar met zijn geluidloze album Song Reader gaat de muzikant nog een stapje verder: hij herinnert ons eraan dat muziek ook kan zwijgen. Door bewust de stilte te bewaren, wijst Beck op de reductie van onze hedendaagse muziekbeleving tot reeds geproduceerd geluid. Waar de muziekpartituur de luisteraar stimuleerde om een mentale voorstelling te maken van de compositie en die vervolgens te ontsluiten via zijn eigen stem, dwingt de kant-en-klare mp3 de luisteraar in een zwijgzaam en passief luisterjuk. Waar de luisteraar vroeger uitgenodigd werd om het verband tussen muziek en artwork te interpreteren, wordt het verhaal achter de muziek ons vandaag op een presenteerblaadje aangeboden in bewegende videoclipbeelden. In tijden waarin de muziekleraar vervangen wordt door Youtube, en waarin Guitar Hero de plaats van de muziekpartituur inneemt, stelt Beck de evolutie van onze muziekperceptie in vraag. Een muzikant die zwijgt, spreekt soms boekdelen.

Ellen Descamps studeerde taal- en letterkunde aan de UGent, is leerkracht Nederlands en schrijft freelance over muziek.