Live-opnames als bindmiddel tussen band en publiek

D_own under_, zo heet de allereerste Pearl Jam-bootleg die ik ooit kocht. Recorded live in Melbourne, Australia, March 17, 1995, door een volslagen onbekende bootlegger met verdomd goed materiaal. Uitgebracht door bootleglabel Kiss The Stone. Dankzij deze opname raakte ik niet alleen voorgoed verknocht aan Pearl Jam, maar ook verslaafd aan bootlegs. Studioalbums zijn mooi, proper zelfs, afgelijnd. Maar het is pas live dat de mannen van de jongens worden onderscheiden, dat de ziel - als die überhaupt aanwezig is - echt naar boven komt. Rauw, ruw en ongepolijst, maar tenminste authentiek, sfeervol en bij wijlen als een vuistslag in de maag.

Als alles meezit, ligt eind dit jaar de achtste plaat van Pearl Jam in de rekken. Traditiegetrouw volgt daarop een (halve) wereldtournee, en als de band een andere gewoonte levendig houdt, doen ze nu opnieuw Europa aan. Als ze dan nog het onwaarschijnlijke scenario van de laatste twee tours herhalen, worden ook deze keer alle concerten op dubbel-cd uitgebracht, in de vorm van zogeheten officiële bootlegs. Tijdens hun laatste Europese doortocht vijf jaar geleden, begon de eigenzinnige rockband uit Seattle met deze nooit eerder geziene, onconventionele traditie. Fans die er niet — of net wel — bij waren, konden voor het eerst en vrij makkelijk de hand leggen op vijfentwintig officiële bootlegs. Live-opnames op een dubbel-cd die door de Pearl Jam-crew zelf werden gemaakt en gemixt, en een professionele geluidskwaliteit garandeerden aan een prijs lager dan een doorsnee studioalbum. Hetzelfde deden ze voor het aansluitende Amerikaanse luik van hun tournee (47 bootlegs) en opnieuw in 2003 (72 bootlegs), zij het volgens een licht gewijzigde strategie. Waar men aanvankelijk niet goed wist wat er van te denken, blijkt nu des te meer dat Pearl Jam hiermee iets in gang heeft gezet. En dat heeft zo zijn gevolgen, zowel voor de band zelf, de fans, als voor de muziekindustrie.

band centraal

Niettemin zijn bootlegs al decennialang een doorn in het oog van veel groepen, om de eenvoudige reden dat ze er zelf geen controle over hebben en er evenmin auteursrechten voor ontvangen. Daarenboven interpreteren bootleggers 'rauw, ruw en ongepolijst' al te vaak als 'van een abominabele kwaliteit.' Niet alleen pech voor de koper, die er doorgaans nog eens woekerbedragen voor mag ophoesten, maar ook voor de band of de artiest. De ziel mag dan wel ergens verscholen zitten in de opname, het blijft weinig flatterend voor een groep als je ze moet gaan zoeken in een verre galm of tussen het oeverloze gekwebbel van de ongeïnteresseerde toeschouwer naast de bootlegger. Een band mag dan wel een optreden voor een publiek brengen, dit maakt het concert daarom niet meteen publiek goed. In België geldt de wet van 30 juni 1994 betreffende het auteursrecht en de naburige rechten. Artikel 35 daarvan stelt dat alleen de uitvoerende kunstenaar het recht heeft om zijn prestatie te reproduceren of de reproductie ervan toe te staan, op welke wijze of in welke vorm ook. Hoofdstuk 11 van de Copyright Law in de Verenigde Staten laat een gelijkaardig geluid horen. De expliciete toestemming van de artiest staat met andere woorden centraal. Pearl Jam heeft hieromtrent altijd een open communicatie gevoerd ten opzichte van de fans. Zo voert de groep al jaren een beleid waarbij het fans toelaat om opnames te maken, zij het enkel met niet-professionele apparatuur. Of zoals Eddie Vedder het in 1995 in Phoenix zelf verkondigde op het podium: 'This is the first night and from now on ... let's make it official right here ... the stamp of approval. Anytime you want to bring a tape recorder to one of our shows, you're more than welcome to. Maybe then you won't have to pay $30 or anything like that. You can have your own tape ... your own personal [souvenir].' Belangrijke voetnoot in de beleidsnota, nog steeds terug te vinden op de officiële website van de band: bootlegs ruilen is oké, bootlegs verkopen niet. Echt nieuw is het allemaal niet, integendeel, The Grateful Dead stonden dik dertig jaar geleden mee aan de wieg van deze trend en bands als Blues Travelers, Ween en The Black Crowes zetten de traditie voort. Ook vandaag hanteren steeds meer groepen en artiesten een gelijkaardig principe. Zo heeft Ryan Adams er absoluut geen probleem mee dat zijn shows worden opgenomen, zolang er maar geen geld mee gemoeid is en het allemaal een beetje plezant blijft. Wie er vroeg genoeg bij is en Ryans tourmanager aanspreekt, mag zelfs inpluggen op het soundboard. Damien Rice laat het tapen van zijn concerten toe, maar vraagt hierbij uitdrukkelijk om nog niet officieel uitgebrachte songs die hij live brengt niet te verspreiden. Gewenning aan de nieuwe nummers zou namelijk een invloed kunnen hebben op de reguliere platenverkoop. Niettemin heeft Rice, net als vele — vaak jonge — bands en artiesten, door dat de relatie met de fans van cruciaal belang is binnen deze discussie.

het internet, natuurlijk!

Eén van de trends van 2004 bestond erin dat mensen steeds vaker naar concerten gingen en ook bereid waren daar wat meer voor te betalen, want de prijzen voor concerttickets (U2, Tom Waits, Neil Young) swingen tegenwoordig de pan uit — ook hier was Pearl Jam zijn tijd ver vooruit door in 1994 de Amerikaanse ticketmonopolist Ticketmaster voor de rechtbank te dagen. De muziek-dvd maakte tevens grote sprongen. Allemaal factoren die erop wijzen en ervoor zorgen dat artiesten en bands meer en meer de live-kaart (zullen moeten) trekken. Resultaat: het rechtstreekse contact met de fan wordt steeds groter en belangrijker. Een muzikant bestaat meer dan ooit bij de gratie van zijn publiek, en bootlegs spelen daar nu eenmaal een belangrijker wordende rol in. De bal ligt met andere woorden in het kamp van de band of de artiest, en er zelf mee in participeren is voor een groot stuk ook controleren en reguleren. Howie Day, een jonge singer-songwriter die zelf meewerkt aan een bootleg trading site voor zijn fans, vatte het vorig jaar in De Morgen perfect samen: 'De mensen die zich daarmee bezighouden hebben mijn platen toch al gekocht, dus waarom zou ik hen verbieden om mijn muziek gratis uit te wisselen. Bovendien is het voor mij een manier om iedere avond een andere set in elkaar te knutselen: ik kan het me niet veroorloven om elke avond hetzelfde kunstje op te voeren. Vreemd dat andere artiesten zo fel tegen illegale bootlegs gekant zijn. Tenzij ze er live niks van terechtbrengen, natuurlijk. Dat kan ook.'

De impact van het internet valt ook hier niet te onderschatten. Maar waar de glasvezel de muziekindustrie al jaren doet steigeren omwille van het illegale downloaden van singles en albums, bracht het gewraakte medium het bootlegcircuit in een heuse alternatieve stroomversnelling. Waar fans voorheen amper de mogelijkheden hadden om zich te verenigen en bootlegs uit te wisselen, zorgden (vaak speciaal daarvoor ontwikkelde) fansites voor de plaats bij uitstek om een doorgedreven ruilhandel via de post op poten te zetten. Terwijl dit de geldkloppende bootleggers een eerste klap toebracht, waren de verdere technologische ontwikkelingen de genadeslag. Door eerst de mp3 en daarna andere zogeheten lossless formats — gecomprimeerde bestanden die niet aan geluidskwaliteit inboeten — lagen bootlegs nog makkelijker voor het grijpen. De enige vereiste is een snelle internetverbinding. Schoolvoorbeeld hierbij is het Live Music Archive, dat deel uitmaakt van The Internet Archive, een organisatie die ijvert voor gratis informatie — en dus ook muziek — op het net door middel van de aanleg van een heuse internetbibliotheek. Het Live Music Archive biedt een gigantische hoop concertopnames aan van de meest diverse artiesten en bands, waaronder Michael Franti & Spearhead, Maroon 5, The Frames en natuurlijk The Grateful Dead. Bij elke band staan de policy notes netjes vermeld: ofwel van de officiële website geplukt ofwel gewoon in de vorm van een reply op een e-mail waarin men de artiest in kwestie of zijn management braaf om toestemming vraagt. Juridisch sluit dit met andere woorden als een bus. Websites als Sharing The Groove en Easytree hebben het iets minder onder de markt. Zij stelden geregistreerde gebruikers in staat om hun bootlegs via de bit torrent-technologie moeiteloos te verspreiden. Bit torrent, een bijzonder democratisch staaltje sharing-vernuft, laat de gebruiker toe een gecomprimeerde map met nummers én artwork snel en efficiënt te downloaden, maar verplicht hem tezelfdertijd tot het uploaden van datzelfde bestand. Wie wil binnenhalen, moét met andere woorden ook doorgeven. Kwestie van het bestand 'levend' te houden en de 'groove' te verspreiden. Met eventuele eisen van bands en hun management werd zo goed en zo kwaad mogelijk rekening gehouden. En hoewel men hiervoor afhankelijk bleef van de goodwill van de sitebezoekers, moet het gezegd dat de meerderheid zich opvallend netjes aan deze ongeschreven regels hield. Het niet on line plaatsen van concerten van bands die hiervoor geen toestemming gaven, mag je dan ook als een gedragscode te beschouwen, zoals je die in elke gemeenschap terugvindt. In april van dit jaar ontving de provider van Easytree niettemin een hoop brieven van advocaten, met de eis om de site meteen te sluiten — een lot dat Sharing The Groove eerder al onderging. Zo geschiedde, maar ondertussen is de site opnieuw springlevend, onder een andere naam en bij een andere provider. Dankzij het net is en blijft de bootleg een onhoudbaar fenomeen.

live impact

In 2000 gaf Pearl Jam de bootlegcultuur een onverwachte injectie door aan te kondigen alle vijfentwintig optredens van de Europese tournee integraal en via toenmalig platenlabel Epic Records (Sony) te zullen uitbrengen in de vorm van goedkope maar degelijke bootlegs. De achterliggende redenering was even simpel als geniaal. Bassist Jeff Ament in The Kansas City Star: 'We've been recording all of our shows on multi-track for five years, and ours sound a hundred times better than most of the bootlegs. It never made sense to us that someone would pay $25 to see a show and then $40 for a bad recording of it. We figured we could make higher-quality recordings and sell them for $10 to $12.' Leden van de fanclub konden eerst bestellen via het internet, drie weken later lagen ze in de groot- en kleinhandel — ook in België. En al opteerden hier de meeste platenwinkels ervoor om enkel de optredens op Pinkpop, in Parijs en Londen te verdelen, toch was er de mogelijkheid om ze alle vijfentwintig te bestellen. Naast het feit dat het de band en de platenmaatschappij geen windeieren legde, zaagden ze hiermee vooral de bootlegger de poten van onder het lijf. Wie na 2000 nog cd-beurzen en obscure platenwinkels frequenteerde, zag het bootlegaanbod in het Pearl Jam-vakje aanzienlijk slinken. Niet verwonderlijk, aangezien er nog voor het jaar uit was wereldwijd al 150.000 bootlegs waren verkocht en zo'n 12.000 hardcore-fans de volledige reeks hadden besteld via het net. De totale verkoop zou rond de twee miljoen draaien.

Een kleine rondvraag op het forum van de officiële site en enkele fansites leert al snel dat fans om diverse redenen op de officiële bootlegs springen. Vaak willen ze een souvenir van het optreden waar ze zelf bij waren, maar evenzeer kocht men een bootleg omdat ze een rariteit bevat — één bepaald nummer, of een specifieke wijziging in een nummer is vaak voldoende om de complete dubbelaar in huis te halen — of omdat het concert unaniem als memorabel wordt beschouwd. Daarenboven staat de groep erom bekend voor ieder optreden de set te wijzigen, wat elk concert dat beetje unieker maakt. Kort gezegd: Pearl Jam is gewoon een ijzersterke live-band. Fans leggen de bootlegs dan ook vaak meer op dan de studioplaten, net omwille van de tomeloze energie en de interactie die de band op het podium tentoonspreidt. Ze vestigden meteen ook een nieuw record: van de Europese tournee belandden maar liefst vijf bootlegs tegelijk in de Billboard Top 200, van de later uitgegeven Amerikaanse tournee waren het er zelfs zeven. Hiermee kregen de critici — niet het minst mensen uit de muziekindustrie zelf die het ridicuul vonden om telkens zoveel live-albums tegelijkertijd te releasen — meteen lik op stuk. Het publiek dacht er duidelijk anders over. In 2003 werden opnieuw alle optredens van de Amerikaanse tournee en enkele uit de Australische en Japanse tour uitgegeven. Deze keer werkte de band samen met IT-bedrijf WAM!NET om de website www.pearljambootlegs.com op te starten. Wie daar vooraf de bootleg bestelde, kreeg enkele uren na het concert al een link naar de mp3's toegestuurd om het wachten wat te verzachten. Om logistieke problemen bij de handelaars te vermijden, waren ze deze keer enkel on line te koop, op een beperkte selectie na. Om tenslotte het overzicht te behouden, kregen de persoonlijke favorieten van de band zelf een merkteken mee.

en de industrie? die aarzelt …

Was er aanvankelijk kritiek, dan kwam er al gauw navolging. Metallica, dat sinds 1991 met een zogeheten taper section werkte — een sectie in het publiek waar tapers mochten opnemen — zag er alvast brood in. Eén en ander resulteerde in www.livemetallica.com, een website waar tegen betaling mp3's, flacs (een lossless formaat, zie boven) en artwork van zowat elke show worden aangeboden. Voorheen had de groep al de Metallica Vault opgericht (www.metallicavault.com), waar fans die de studioplaat St. anger hadden gekocht via een sleutelcode toegang kregen tot live-mp3's en meer. De band spoorde fans zelfs aan om hun eigen publieksopnames via The Vault te delen. Net als Pearl Jam ging Metallica hiervoor in zee met partners uit de informaticawereld, namelijk Speakeasy en thePlatform. Ook Incubus richtte een speciale bootlegsite op (www.incubusbootlegs.com) waar op geregelde tijdstippen een nieuwe bootleg te koop wordt aangeboden, compleet volgens het Pearl Jam-principe: ruw, onbewerkt en in een sobere hoes. Daarenboven schenkt Incubus de opbrengst aan het goede doel. Wie tijdens de Amerikaanse reünietournee van de Pixies present was, kon ter plekke één van de duizend — waarvan de helft via het net werd verkocht — en dus gelimiteerde opnames van het desbetreffende concert mee naar huis nemen. And You Will Know Us By The Trail Of Dead meldde begin april gelijkaardig nieuws op hun website en sloeg daarvoor de handen ineen met Instant Live (www.instantliveconcerts.com), een organisatie die belooft binnen de zes minuten na een concert compleet gemasterde live-opnames klaar te hebben. Iets wat ze al deden voor onder meer The Black Crowes, KISS en Peter Frampton. Het kleine on line muziekbedrijfje TheMusic.com slaagde er in om zowel The Who, Peter Gabriel en Duran Duran warm te krijgen voor hun Encore series. Na een optreden krijgt de fan meteen te horen hoe hij een mooi verzorgde opname ervan kan bestellen. Als kleiner bedrijf kan TheMusic.com het zich namelijk permitteren om op een zeer select en beperkt doelpubliek te mikken en slagen ze er praktisch gezien ook veel sneller in om de bootlegs bij de fans te krijgen.

Dat ook de grotere spelers in de muziekindustrie op de trein zouden springen, was te verwachten, al verloopt dat een stuk stroever. Zo liet Clear Channel begin 2003 weten dat ze op kleine schaal instant live cds zouden ondersteunen. ('Gee, I wonder what made them think of that?', was de laconieke reactie hierop van Pearl Jam-bassist Jeff Ament op Startribune.com.) Kort daarop zorgde Sony er in Nederland al voor dat fans van Acda en de Munnik na het concert naar huis konden met een cd'tje met twee zelfgekozen, live gebrachte nummers. Ook voor België wilde de platengigant een gelijkaardig initiatief op poten zetten, maar voorlopig blijft het nog altijd uit. Dis Huyghe, hoofd van het Belgische filiaal van Virgin, dat ook met het idee speelde, liet in De Morgen al verstaan waaraan dat kan liggen: 'Ik denk dat we er toch moeten voor opletten dat dergelijke initiatieven de verkoop van reguliere cd's niet nog verder de dieperik injaagt. Ik ben best bereid om dat soort acties te steunen, maar onze core business moet toch altijd de studio-cd blijven. Een platenfirma geeft artiesten de kans om in optimale omstandigheden hun ei te leggen. (…) In ruil daarvoor verwachten we wel een zeker engagement. Het kan dus niet dat we een platencontract met een artiest afsluiten, en hij daarna in eigen beheer live-cd's op de markt brengt. Dan zouden we in ons eigen vlees snijden. Elk initiatief moet mijns inziens dus gebeuren in samenspraak met de platenfirma.' Dat een officiële bootleg net een fan aan een band bindt en hem langs die weg juist zou kunnen aansporen tot het kopen van studioplaten, lijkt zonder directe controle van de platenfirma dus een te groot risico. Dat bootlegs volgens Huyghe het engagement uitsluiten, getuigt opnieuw van de kortzichtigheid die de platenindustrie al de hele crisis lang parten speelt. Uit hetzelfde artikel blijkt trouwens dat de Belgische artiest er ook niet onverdeeld positief tegenover staat. En dat het idee dan nog eens van Clear Channel kwam, zo liet Alex Callier van Hooverphonic in hetzelfde stuk optekenen, was op zich al reden genoeg om er tegen te zijn, want hen is het 'alleen om de platte commercie te doen.'

toekomstmuziek

Er heerst wel degelijk een crisis in de muziekindustrie, dat zal niemand nog ontkennen. Maar in tijden waar bands steeds vaker zelf het initiatief moeten nemen, zelf hun platen moeten produceren én aan de man zien te brengen omdat de platenfirma er geen geld in ziet, is het nog steeds onwaarschijnlijk hoe men de aandacht blijft vestigen op de platenindustrie, waar commerciële doeleinden de creativiteit maar al te duidelijk fnuiken. In dit debat merkt niemand om de één of andere reden op dat er bands zijn die met alternatieve middelen, zoals een ijzersterke live-reputatie, erin slagen om buiten die platenfirma's om alsnog fans te winnen en aan zich te binden — fans die na het proeven van bootlegs sowieso hun weg naar de studioalbums vinden. Zoals eerder al gezegd — en hierin zit de kern van de hele zaak verscholen — bestaat een band vandaag, in tijden van ongebreideld downloaden, meer dan ooit bij de gratie van zijn publiek, en niet langer van de muziekindustrie. En dat nu net het gewraakte internet — oh ironie! — hierin niet alleen als katalysator fungeert, maar tezelfdertijd ook een soort van zichzelf regulerende bootleg community heeft gecreëerd, moet bij de industrie wellicht dubbel zo hard steken.

Uit het relaas van Pearl Jam blijkt opnieuw dat platenfirma's in dit verhaal niet per definitie buitenspel hoeven te staan. Hoewel het idee volledig van de groep zelf kwam, werden zowel de bootlegreeks uit 2000 als die uit 2003 uitgewerkt in samenwerking met Epic Records. Hoe het in de nabije toekomst zal verlopen, na de release van een nieuwe studioplaat, blijft tijdens dit schrijven vooralsnog een groot vraagteken. Met het uitbrengen van Riot act, hun laatste echte studioalbum, Lost dogs, een verzameling B-kantjes en rarities, en Rearviewmirror, een greatest hits, is de band uit Seattle alle verplichtingen in hun contract mooi nagekomen. Na een tijdje zonder firma te hebben gewerkt en één en ander in eigen beheer te hebben uitgegeven — waaronder de liveplaat Benaroya Hall — besloot de groep om zich aan BMG, meer bepaald aan J Records, te verbinden. Welke gevolgen dit zal hebben voor het bootlegbeleid is nog onduidelijk, maar dat komen we binnenkort misschien te weten, want voor september heeft Pearl Jam een kleine tournee — vierentwintig concerten — door Canada aangekondigd. Zelf reis ik ook naar Canada, zij het — hoe kan het ook anders — een maandje eerder. Verdomd jammer, maar helaas. Ach, we'll always have bootlegs, toch?

discografie

Benaroya hall (Pearl Jam, 2004)

Down under (Kiss the Stone, 1995)

Lost dogs (Sony/Epic, 2003)

Rearviewmirror (Sony, 2004)

Vitalogy (Sony/Epic, 1994)

Metallica, St. anger (Vertigo/Universal, 2003)

bronnen

De Morgen

De Standaard

links

www.psw.rug.ac.be/dv (website van professor in media- en auteursrecht Dirk Voorhoof)

www.sonymusic.com/artists/PearlJam (Officiële website van Pearl Jam bij Sony)

forums.pearljam.com (Officieel PJ-forum)

www.fivehorizons.com (Fansite)

www.pjbootstrading.org/forum/index.php (Franstalig PJ-forum, met de nadruk op bootleg trading)

Vanaf 6 juni sluit de Metallica Vault, maar www.livemetallica.com blijft bestaan. Daar — en dat is nieuw — zullen geregistreerden maandelijks ook gratis enkele nummers kunnen downloaden, naast de betalende volledige concerten.