LETS think about it

Door Anna Rispoli, op Fri Sep 07 2012 11:34:03 GMT+0000

Kunstenaars doen het nooit voor het geld, dat is algemeen geweten. Anna Rispoli bracht dat principe ook in de praktijk. Voor haar dubbelperformance Casting Out the Nines liet ze zich geen geld betalen, maar vroeg ze het Leuvense STUK om haar tijd te compenseren met ruiltaken. Een voorstel voor elke artistieke creatie? Rekto:verso vroeg Rispoli om een kritisch verslag.

Over een paar dagen start de renovatie van ons appartement: muren schilderen, elektriciteit herstellen, een houten vloer leggen en een terras aanbouwen. Ik moet geen aannemer betalen om die klus te klaren. Ik hoef ook geen beroep te doen op mijn vrienden. Zij hebben toch al rugpijn. Nee, ik krijg de hulp van twee technici van het kunstencentrum STUK, die hopelijk ook hun werkmateriaal meebrengen. En als ik na 16 uur nog aan de slag ben, kan ik misschien een van de curatoren van het Artefact-festival vragen om mijn dochter uit de opvang te halen. Misschien wil hij ook nog een subsidiedossier voor me schrijven wanneer ze naar bed is ...

53_Rispoli_Casting out the Nines, Anna Rispoli & STUK_c_Manuel Von Rahden.jpgHoe dat zo gekomen is? Eind 2011 nodigden de curatoren van Artefact me uit om een project te ontwikkelen rond alternatieve munten en gemeenschapsnetwerken. Ik stelde voor om een performance te realiseren met een tijdsgebonden munteenheid in plaats van met geld. We besloten om te testen of je een kunstevenement kon creëren volgens de LETS-principes, en met de medewerking van de LETS-gemeenschap.

TIJD OM TE RUILEN

Volgens Wikipedia zijn LETS ‘lokale, non-profit ruilnetwerken waar goederen en diensten met elkaar geruild kunnen worden, zonder dat daar valuta voor nodig zijn’. LETS zijn ‘Local Exchange Trading Systems’, Lokale Economische Transactie Systemen. Het zijn plaatselijk opgezette, non-profit gemeenschapsprojecten die de leden van die gemeenschap ondersteunen om diensten uit te wisselen met behulp van een op tijd gebaseerde munteenheid. Om de persoonlijke investering van elke deelnemer precies bij te houden, richt die gemeenschap vaak een bank op. De sociologen-filosofen Offe en Heinze zien LETS als een tegenoffensief tegen de wereldwijde overwinning van geld op tijd, waardoor de virtuele waarde van diensten meer is gaan tellen dan de uren die ze kosten. LETS zijn ‘nuttige menselijke activiteiten die worden verdeeld op een andere manier dan via geld, zonder het probleem van productie en distributie te moeten oplossen via de staat en via bureaucratische hiërarchie’.

LETS-leden hebben uiteenlopende sociaal-economische achtergronden en opleidingsniveaus. Hun grootste gemene deler is hun zoektocht naar alternatieven voor hoe onze samenleving omgaat met werk. In een context waarin geld een cruciale plaats inneemt in de verdeling van welvaart en levenskansen, zijn LETS-gemeenschappen een middel om de productiviteit van ‘het hebben van tijd’ te verbeteren. In zo’n gemeenschap ‘verdien’ je omdat je tijd in iets stopt, en niet enkel omdat je een job hebt. In België zag de eerste LETS het licht in 1995 in Leuven, met het motto ‘geen denkers maar doeners’. Met andere woorden: om moeilijkheden te vermijden moesten de uitgewisselde diensten praktisch van aard zijn.

Ik werd meteen verleid door dat motto: het belichaamt de tegenstrijdige status van immaterieel creatief en artistiek werk in een op tijd gebaseerd systeem. Hoe meet je artistiek werk? Hoe druk je het in waarde uit? Hoe wissel je het eerlijk en transparant uit? Waarom verdient de ene artiest meer dan de andere? Waarom verdient een kunstenaar minder dan een tandarts en meer dan een babysitter?

EEN UUR IS EEN UUR

Daarom stelde ik Artefact voor om het experiment te organiseren op twee avonden: Casting Out the Nines/Spending it en Casting Out the Nines/Paying it Back. Op de eerste avond werden negen leden van verschillende Vlaamse LETS ‘gecast’ om aan de show deel te nemen als ‘experts’: Marianne, Lode, Martine, Danielle, An, Bernadette, Annita, Igor en Marleen vertelden op het podium over hun ervaringen met het systeem dat geld vervangt door tijd. De tijd die ze op het podium doorbrachten en geïnvesteerd hadden in hun voorbereiding, zou dan terugbetaald worden in hetzelfde aantal uren door STUK of door mij.

LETS als een tegenoffensief tegen de wereldwijde overwinning van geld op tijd

Het werk dat ik had gehad aan het concept en de creatie, werd tot op de minuut bijgehouden in hetzelfde Excel-bestand, en zou door het team van STUK terugbetaald worden met een aantal diensten. Om de voorstelling te creëren, startten we dus zelf een kleinschalige LETS, volgens het principe ‘een uur is een uur’. Alleen was het allesbehalve makkelijk om een bindende overeenkomst op te stellen. Een fragment:

Contract creatieopdracht Artefact 2012

‘Tussen STUK Kunstencentrum vzw, Naamsestraat 96, 3000 Leuven, vanaf hier “STUK” genaamd, en Anna Rispoli,vanaf hier“De Kunstenaar”.

De Kunstenaar maakt een productie met de titel Casting Out the Nines, die gespeeld wordt op 14 en 15 februari 2012 in de Soetezaal in STUK, volgens de voorwaarden in dit contract.

De ongewone aard van de verloning waarover beide partijen het eens zijn, is een essentieel onderdeel van dit contract. De Kunstenaar zal de tijd bijhouden die ze nodig heeft om de productie te creëren, inclusief haar tastbare en niet-tastbare werk, haar verplaatsingen van Brussel naar Leuven en omgekeerd, en haar contacten met artiesten en deelnemers.

De totaliteit van dat werk wordt verloond met een aantal diensten door STUK in een vergelijkbare tijdspanne: vertalingen van en naar het Nederlands en het Engels, adviesverlening over artistieke strategie, het schrijven van beschouwende teksten, subsidieaanvragen, babysitten, hulp bij de renovatie van het huis van De Kunstenaar, en het transport van het decor. Alle schulden moeten in de vorm van deze diensten terugbetaald worden vóór 14 februari 2013.

STUK produceert Casting Out the Nines en draagt alle nodige kosten voor de productie, inclusief de vergoeding van eventuele assistenten van De Kunstenaar. Meer specifiek zullen licht, geluid, kostuums en rekwisieten voorzien worden volgens de technische rider. Telefoon- en transportkosten die De Kunstenaar maakt om deze voorstelling te creëren, worden door STUK terugbetaald in een gewone munteenheid (euro).’

SCHIL JE TICKET

Tijdens de voorstelling kreeg het publiek de kans om het spel mee te spelen: alle aanwezigen konden hun ticket betalen door een opdracht uit te voeren voor STUK, of gewoon met geld. Maar hoe bereken je nu de exacte prijs voor een toegangsticket? Tien mensen een uur lang op het podium, gedeeld door vijftig toeschouwers: we legden de prijs voor een ticket vast op twaalf minuten werken.

Zo bood de voorstelling de toeschouwers de kans om de tegenstelling tussen de waarde van geld en de waarde van tijd aan den lijve te ondervinden. Ze werden uitgenodigd om te experimenteren met de haalbaarheid van een antimonetaire economie. Terwijl onze experts op het toneel een uur lang het LETS-systeem uit de doeken deden, schilde het publiek aardappelen voor de catering in STUK, of kleefde het postzegels.

Die avond bleken maar een paar toeschouwers met geld te hebben betaald. Onder hen een bankdirecteur en zijn vriend, die toevallig STUK hadden gekozen voor hun avondje uit. In de pauze begonnen ze een boeiende discussie over de betekenis van ons experiment. Ze vroegen hoe ik een niet-gespecialiseerde taak als aardappelen schillen kon gelijkschakelen aan een behandeling door een tandarts, die daarvoor jarenlang heeft moeten studeren en zwaar geïnvesteerd heeft in materiaal. Een uur is altijd een uur – daar gingen ze mee akkoord – maar dat gold toch alleen voor een uur in het heden? Wat met de accumulatie van tijd? Wat met de kapitalisatie van de investering door de jaren heen? Wat met de winst? Er ontstond onder de toeschouwers een geanimeerde discussie.

GELIJKE KANSEN

De politieke kracht van LETS ligt volgens mij in de eenzijdige onafhankelijkheidsverklaring tegenover de markt. LETS ontkent hiërarchische kwalificaties en toont zich onverschillig voor de logica van accumulatie. Dat berust op de vaststelling dat de ‘kans op een goede toekomst’ in onze samenleving niet gelijk verdeeld is. Kunnen studeren en investeren in materiële en immateriële tools, wordt sterk bepaald door een oneerlijk onderwijssysteem en een exclusieve arbeidsmarkt. Een competitief cv uitbouwen, is niet alleen een zaak van goede wil.

Bij LETS start je vanaf nul. Nul meerwaarde, nul intrest, nul reserves in de boekhouding van het leven. Die lege pagina is natuurlijk een utopisch statement. Vanuit een drang naar een economie die de burger centraal stelt, wil het LETS-model zich richten op de ontplooiing van individuele waarden die ‘een nieuwe samenleving kunnen voorbereiden: eerlijker, met meer verbondenheid, waarin iedereen zijn plaats kan vinden’. Het uitbannen van hiërarchische kwalificaties en geld is niet alleen een voorwaarde voor het ruilen van diensten. Het fundeert ook een nieuwe manier van samenleven. Waarschijnlijk is LETS dus meer een reactie tegen de kapitalistische manier van leven dan op kapitalistisch geld op zich. Hoeveel uren leef ik? Hoeveel uren daarvan werk ik? Hoe kan ik mijn werkuren tellen? Wat is werk eigenlijk?

VRIENDENDIENSTEN

De vastgelegde grens tussen werk en niet-werk is nog steeds een intrigerend vraagstuk, zeker in het kunstenveld. Voor Casting Out the Nines besliste ik om elk uur van mijn voorbereiding te tellen, in een poging om de precieze aard van artistiek werk vast te leggen. Ik startte met een strakke planning: ‘Ik werk elke dag van 10 tot 13 uur.’ Maar al snel besefte ik dat die werkwijze totaal niet paste in mijn versplinterde agenda. Daarom koos ik voor notitieblaadjes waarop ik de periodes noteerde waarin ik aan het project werkte. Soms ging dat heel vlot: een paar telefoontjes tussen 10 en 11 uur, e-mails schrijven tussen 20 en 21 uur, een tekst schrijven wanneer mijn dochter slaapt, … Activiteiten met een duidelijk begin- en eindpunt.

53_Rispoli_C Manuel Von Rahden.jpgMaar wat met een relevant gesprek over het project met een vriendin die ik heb uitgenodigd voor een etentje? Zeker wanneer de conclusies van dat gesprek terugkomen in de tekst die een van de acteurs op het podium brengt? Wat hebben mijn vriendin en ik dan gedaan? Gewoon gezellig gebabbeld, of vergaderd over het werk? Om dat vraagstuk op te lossen, vroeg ik haar om de dramaturge van het project te worden: zij zou ook terugbetaald worden in tijd. Alleen loste dat de tegenstelling niet op, maar begon zo een nieuw theoretisch strijdperk.

Omdat LETS’ers niet voor geld werken, maar ook niet gratis, houdt het systeem het midden tussen de anonimiteit van de reguliere arbeidsmarkt en de intimiteit van een cadeau onder vrienden. Gewoonlijk moet de persoon die de diensten via LETS aanvraagt, de voorkeuren respecteren van de LETS’er aan wie hij de dienst vraagt. Die uitwisseling kan leiden tot een vriendschappelijke ontmoeting, maar dat hoeft helemaal niet. Wat dan met vrienden die elkaar diensten leveren via LETS? Hoe bereken je hun louter vriendschappelijke gunsten? Die vragen gaven heel wat hoofdbrekens. Om de eenvoud van onze vriendschap te beschermen, besloten mijn vriendin en ik dat haar medewerking een gunst zou zijn, uit vriendschap. En dus gratis.

TIJD IS GEEN GELD

De rekenoefening voor het project beperkte zich dus tot STUK, de uitgenodigde experts, en mij. We begonnen de tijd te tellen. Mijn uren werden er in razend tempo door gejaagd. Elke week groeide mijn rekening met tientallen uren. Ik had het gevoel dat hoe meer ik ze telde, hoe sneller ze voorbijgingen. Alsof tijd bijhouden efficiëntie tegenwerkte. Door mijn obsessie voor tijd begon ik me hyperbewust te worden van mijn trage ritme: hoeveel minuten dacht ik aan het project terwijl ik een bad nam? Waarom deed ik zo lang over deze ene mail? Plots begon de complexe structuur van de kapitalistische mythe tot me door te dringen, en begon ze mijn keuzes te sturen.

Tijd is kostbaarder dan geld, zeker de tijd die je kan verliezen

De repetities voor de voorstelling waren ook grappig. Ze verplichtten me om de tijd zo efficiënt mogelijk te gebruiken, want alles moest terugbetaald worden: drie uur met negen mensen staat gelijk aan zevenentwintig van mijn uren waarin ik Italiaanse les zou moeten geven aan de experts, of lasagne klaarmaken! De grote ontdekking was dat de vergelijking ‘tijd = geld’ niet opgaat. Tijd is kostbaarder dan geld, zeker de tijd die je kan verliezen. De beste momenten zijn die wanneer je de tijd vergeet bij te houden.

Aan het slot van de voorstelling regende het 22 500 gouden munten van 20 cent op het toneel: het hypothetische bedrag dat STUK ‘bespaard’ had op onze salarissen. 130 kilo geld dat we geleend hadden van de bank en dat we na een stevige veegbeurt terugbezorgden – wel moet ik bekennen dat we 20 euro kwijtgeraakt zijn onder de stoelen van de Soetezaal.

DENKSTOF

Ik heb geleerd dat voor de meeste LETS’ers tijdgebonden geld alleen maar complementair werkt met ‘echt’ geld. Het klopt waarschijnlijk dat het met LETS makkelijker is om krediet te verdienen dan om het uit te geven. Op dit moment word ik nog altijd ‘terugbetaald’ door STUK, want onze agenda’s op elkaar afstemmen, is geen makkelijke klus. Maar het project zorgde voor heel wat denkstof over de flexibiliteit van de kunsteneconomie. Zo is er een punt waarop de autonomie van het experiment stopt en er subsidies in het spel komen. De overheid ervan overtuigen om een cultuurcentrum te betalen in babysituren, blijft nu eenmaal moeilijk. Maar ondanks alle ongemakken wil ik nog steeds weten of deze methode zich ervoor leent om de relaties tussen cultuurinstellingen en kunstenaars in vraag te stellen.

Als ik consequent wil zijn, moet ik de redactie van rekto:verso misschien vragen om dit artikel – 13 844 tekens die elk anderhalve seconde in beslag nemen om te bedenken, te schrijven en te controleren – in tijd terug te betalen. Ik weet niet wat ze me in ruil zouden kunnen bieden. Maar misschien sla ik deze keer de uren die ze me aanbieden gewoon op als tegengif tegen het ouder worden.

Anna Rispoli is podiumkunstenaar. Ze leeft en werkt in Brussel.