JUL.10, 2014

Nu de Japanse kunstenaar uit de hoogdagen van de conceptuele kunst is overleden, staat het oeuvre van On Kawara vrijwel geheel in het teken van tijd en sterfelijkheid. Zijn werk blijft de vergankelijkheid van ons bestaan aftasten. Een reflectie over de beleving en de noodzaak van actuele memento mori.

Onze sterfelijkheid en de tijd die verstrijkt, zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Dat we ons daar bewust van zijn, lijkt op het eerste gezicht vanzelfsprekend, maar dat is het zeker niet. Nog complexer wordt het wanneer we van sociologen en filosofen te horen krijgen dat de versnelling van ons levenstempo een feit is. Welke houding moeten wij dan aannemen wanneer deze toegenomen versnelling in relatie wordt gebracht met ons idee over sterfelijkheid,?

Onder het gewicht van de tijd

Zonder anekdotisch te worden, nam On Kawara het eigen leven als grondslag voor zijn kunst. Zijn werk nam al snel de vorm aan van reeksen: plattegronden met ingekleurde routes (I Went series), lijsten met namen van personen die hij ontmoette (I Met series) en flarden uit gelezen kranten (I Read series), spelen in op dagelijkse activiteiten om zo het ongrijpbare karakter van de mens als sterfelijk wezen aan de oppervlakte te brengen. Kawara’s werken zijn gedurig afgestemd op een verhouding met de tijd. One Million Years bestaat uit twee lijvige boeken, Past en Future, waarin de kunstenaar een totaal van een miljoen jaartallen heeft uitgetypt. De reeks telegrammen die hij vanaf de jaren zeventig verstuurde naar bevriende kunstenaars en conservatoren, bevatte consequent de boodschap I Am Still Alive, evenals de postkaarten met daarop niet meer dan de subtiele boodschap I Got Up. Op eigenzinnige manier speelde Kawara in op de bevestiging van zijn eigen bestaan, waarbij hij een abstract maar zorgvuldig classificatiesysteem creëerde dat de sporen van zijn leven bevat.

Hoewel de reflectie op tijd in het ene werk vaak subtieler aanwezig is dan in het andere, verdient zijn Today Series, omwille van de nadruk op de tijdservaring, bijzondere aandacht. Drieëndertig was Kawara, toen hij in New York begon aan zijn magnum opus: Today Series, of de Date Paintings. Verbeten en onbevreesd zou hij er zich zijn hele verdere leven aan wijden: elke dag acht uur lang een nieuw schilderij maken – in witte acrylverf op een monochrome achtergrond schilderde hij de datum van die dag. De schrijfwijze van de datum staat steeds in overeenstemming met de conventies van het land waar het doek werd geschilderd. Zijn vroegste schilderij toont, volgens het Amerikaans notatiesysteem, de datum JAN.4,1966. Hoewel hij de Date Paintings vernietigde die niet binnen een tijdspanne van een dag werden gerealiseerd, vervaardigde hij op een paar uitzonderingen na elke dag een schilderij; een artistieke strategie die On Kawara hanteerde om het voortvloeien van de tijd op een excentrieke manier te benaderen. Het hanteren van de pictografische conventie van een kalender roept bij de toeschouwer een zekere herkenbaarheid op. Wie kan zich de kalender als tijdsinstrument nog wegdenken binnen onze dagelijkse communicatie?

Als relicten die de levenstijd van Kawara in zich dragen, zijn de Date Paintings intussen wereldwijd verspreid en hebben zij een waardevolle inbreng naast wetenschappelijke en filosofische denkbeelden over de tijd en het sterfelijk karakter van de mens

De geschilderde data die deel uitmaken van Today Series vormen een vanitasmotief: een herinnering aan de begrensde tijd van ons bestaan. Door zijn overlijden, tevens het einde van de serie, wordt dergelijk vanitasmotief alleen maar op de spits gedreven. Zijn dood louter als een finaliteit voor zijn werk beschouwen, is een bijzonder eng standpunt. Zijn werk zal existentiële vragen zoals de onafwendbaarheid van de dood blijven oproepen. De aangroei van de schilderijen moet doorheen de jaren gezien worden als een prelude op Kawara’s einde en tegelijk als een weerspiegeling van de toeschouwer zijn nakende dood. Het idee dat er zoiets bestaat als een onaangekondigde dood raakt op die manier voor een groot stuk ondermijnd. Martin Heidegger zou hier met stelligheid beweren dat het leven zich het best laat omschrijven via een toestand van Sein zum Tode. Hiermee doelde de Duitse filosoof op het idee dat we reeds vanaf onze geboorte bezig zijn met sterven. Als relicten die de levenstijd van Kawara in zich dragen, zijn de Date Paintings intussen wereldwijd verspreid en hebben zij een waardevolle inbreng naast wetenschappelijke en filosofische denkbeelden over de tijd en het sterfelijk karakter van de mens.

Temporele ontworteling

On Kawara’s werk biedt inzicht in de manier waarop ons begrip van tijd zich door de eeuwen ontwikkeld heeft. Onze tijd wordt de waarde van een bijzonder moeilijk te ontginnen grondstof toegedicht, steeds schaarser, duurder en geplooid tot een product dat rendeert. Het voorkomen van Benjamin Franklin’s credo “Time is Money” glanst van tegenwoordigheid. De oorzaak hiervan moet gezocht worden in de periode van de industrialisatiegolf die halverwege de achttiende eeuw in Engeland op gang werd getrokken. Om het arbeids- en productieproces zo efficiënt mogelijk te organiseren, ging men de natuurlijke tijd steeds meer abstraheren. Door de tijd op te delen in vergelijkbare spatiale delen werd hij op een doorgedreven manier gerationaliseerd. Ons gevoel dat betrekking heeft op de wijze waarop de tijd verloopt – soms trager en op andere momenten buitengewoon snel – hebben we geleidelijk aan een minder prominente rol toebedeeld. De kwalijke gevolgen hiervan sluipen ons leven binnen op het ogenblik wanneer we klagen over een chronisch tijdsgebrek en het oog zich bezeten op de klok richt.

De socioloog Thomas Hylland Eriksen maakt gewag van het idee van een ‘tirannie van het moment’ in zijn gelijknamige boek Tyrrany of the Moment. Fast and Slow Time in the Information Age (2001). In een heldere analyse van onze tijdsbestedingen ziet Eriksen de snelle opeenvolging van momenten als de genese van “een toestand waarin the gaps verdwijnen”.Hiermee geeft hij aan dat we door de overvloed aan informatie worden ontnomen van pauzes of leemten waarin we vrij kunnen denken zonder doelgericht bezig te zijn. Bijgevolg wordt de tijd samengedrukt en komen de schotten tussen verleden, heden en toekomst ons steeds vager voor. De oppositie tegenover dergelijke tijdservaring raakt met Kawara’s schilderijen gedemarqueerd, net omdat zij uitdrukkelijk verband houden met het bewust beleven van dagelijkse gebeurtenissen waarmee de wereld rondom ons wordt vormgegeven en gestructureerd. De registratie van zijn activiteiten worden precies in de tijd gedefinieerd om houvast te krijgen op de ervaringskwaliteiten die doorheen de tijd worden opgedaan. Zijn werk levert een weerbarstig tegengewicht dat voortdurend de strijd aanbindt met een kwalijk gevaar: temporele ontworteling die met de woorden van de Roemeense filosoof Emile Cioran kan worden gekenschetst als het “uit de tijd vallen”; een breekpunt waar we niet langer het gevoel krijgen dat de tijd en bij uitbreiding de geschiedenis kan dienen als grondslag waarop we ons leven bouwen.

Het is evenwel van belang om de ontstaanscontext van Kawara’s schilderijen te situeren binnen een breder veld van kunstenaars die zich zowel in Europa als de Verenigde Staten gingen richten op het thema tijd. Aan de basis van de creatie van een nieuw soort temporaliteit – die zich stapsgewijs ontpopte tot een nieuwe relatie met de tijd – lagen ongetwijfeld de technologische veranderingen binnen het tijdsbestek van de jaren zestig. Nieuwigheden op het vlak communicatietechnologie zorgden ervoor dat zowel de afstand in ruimte als tijd kon worden beperkt. Deze gewijzigde relatie tot de tijd mag eveneens beschouwd worden vanuit de politieke situatie, met revoltes als resultaat waarbij een generatie jongeren de persoonlijke vrijheid hoog in het vaandel droeg. Een pertinente vaststelling dat de kunstproductie binnen deze periode een eigen relatie, of sterker gesteld worsteling met de tijd aanging, houdt geheel verband met de resonantie van deze gevoeligheden in de kunstwereld. Precies deze worsteling wordt door de Amerikaanse kunsthistorica Pamela Lee met “chronofobia”als een attitude onderschreven_._ Een term die door haar in nauwe relatie wordt gebracht met Kawara's artistieke praktijk. Haar studie Chronophobia: On Time in the Art of the 1960s’ (2006) concentreert zich op de kunst die verband hield met de opschudding van de jaren zestig. Hiermee wil Lee aanspraak maken op de wijze waarop kunstenaars, waaronder met stelligheid On Kawara, de tijd willen bespelen door het voorbijtrekken ervan beheersbaar te maken, door hem te versnellen, te vertragen of vorm te geven aan zijn variërende omstandigheden. Dergelijk stimulerende werkzaamheden van de kunst geven aan dat men nieuwe mogelijkheden zag om de tijd te hanteren. Het ontstaan van de videokunst halverwege de jaren zestig, geeft eveneens aan hoe tijd naast zijn rol als thema steeds meer werd ingezet als een medium dat op een autonome manier ging functioneren omwille van de exclusieve mogelijkheden.

Naar een memento mori voor de eenentwintigste eeuw

Hoewel we de jaren zestig intussen ruimschoots zijn ontgroeid, blijft de waakzaamheid van Kawara’s schilderijen doorwerken. Bovendien ondervinden we nog steeds een gecompliceerde houding ten aanzien van onze temporaliteit, zeker nu afgelopen decennia schrandere vormen van communicatietechnologie zich nog steviger in onze maatschappij hebben verankerd, met de constante aanwezigheid van draadloze internetverbindingen en in het bijzonder sociale media die zonder verpinken hebben gezorgd voor de onmiddellijke beschik- en deelbaarheid van informatie. Waar het, bij het ontstaan van de Date Paintings, aan het eind van de jaren zestig nog duidelijk ontbrak aan een afgelijnde horizon inzake technologische ontwikkelingen en hun invloed op het maatschappelijk leven, bevinden we ons nu in een fase waar snelheid een dominante rol is toebedeeld. In het boek Faster: The Acceleration of Just About Everything (2000) omschrijft de Amerikaanse historicus James Gleick deze eeuw op een adequate manier door te stellen dat we leven in “the epoch of the nanosecond”. Onder de stapsgewijze inbedding van een verhoogd tempo van onze dagelijkse bezigheden zijn we de snelheid waarmee we zaken afwikkelen gaan interioriseren als een natuurlijk verschijnsel. We zijn verveeld als zaken te traag gaan en voelen ons euforisch als ons leven afgestemd is op de nieuwste bitsnelheden. Zolang we bezig blijven, gaat alles goed.

De manier waarop tegenwoordig zowel vormen van chronofobia als een ontzaglijke fascinatie voor snelheid op elkaar ingrijpen, levert globaal gezien een bijzonder goed beeld op van de houding die wij tegenover de tijd aannemen. Beide reacties zijn nuttig in het omlijnen van de manier waarop zowel een kunstenaar als Kawara, als de toeschouwer in het reine wil komen met de tijd. Steevast bevinden we ons tussen ogenblikken van angst en gejaagdheid en hoewel wij onder het aanhoudende chronometreren en dateren van de dag op het eerste gezicht verknocht lijken aan het meten van de tijd, blijkt dit echter een strategie om los te komen van de tijd die ons aanhoudend op de hielen zit. Door het meten van de tijd denken we hem buiten spel te kunnen plaatsen. Wie overtuigd is dat het hazenpad waartoe oprukkende Slow Movement initiatieven ons verleiden, een weloverwogen beeld van de tijd oplevert, stapt bereidwillig in de val. In tegenstelling tot een bewust begrip van de tijd, zijn Slow Food, Slow Travel, Slow Design en aanverwanten enkel gestoeld op een idee van complete onthaasting die naadloos aansluiting vindt bij de maatschappelijke individualisering. Moeten we aan het eind van deze weg niet eenvoudigweg bekennen dat dit soort vertraging ons geen enkel ogenblik iets te kennen heeft gegeven over onze subjectieve levenstijd, binnen de voortvarendheid waarmee het leven ons doorlopend omringt? Accepteren we dit niet, dan berust het idee dat we de race met de tijd kunnen winnen enkel nog op de ingeving dat we aan hem kunnen ontsnappen door hem zogezegd te plooien naar onze eigen noden. Dit doet echter zwaar onrecht aan de essentie van het echte leven, waarin de tijd zowel op een prachtige als gruwelijke manier alles omvormt door genadeloos voorbij te razen.

Het vanitasmotief van On Kawara vraagt onze aandacht op een reële manier, om te erkennen dat een bewuste opvatting van de subjectieve levenstijd noodzakelijk is op het ogenblik wanneer deze overweldigd wordt door de kloktijd. De vraag omtrent de noodzaak van actuele gedenktekens van sterfelijkheid, zogenaamde memento mori_,_ kan worden gesteld vanuit een onverschillige relatie die we al te vaak met de tijd aangaan. Ver verwijderd van de zeventiende-eeuwse vanitasschilderijen waar fragiele vruchten, standvastige zandlopers en sinistere schedels ten tonele werden gevoerd om op iconografische wijze het voortschrijden van de tijd te representeren, zien we dat het hedendaagse vanitasmotief de tijd op basis van zijn sociale constructie en functioneren ontleedt. In de manier waarop hij de ervaringstijd centraal plaatst, gaat On Kawara een stuk verder dan de barokke voorgangers. Hoewel de tijd onverbiddelijk stroomt, toont Kawara dat onze levenstijd niet louter geënt is op een zogenaamd lineair verloop: samen met het stromen van de tijd komt aan de weinig vertrouwde einder een vloed in zicht die stil maar zelfverzekerd het einde van ons leven met zich meedraagt. Alles is onderworpen aan een stroom en gaat voorbij, daarom is de verrukking van het leven niet te vinden in het afremmen van de tijd om het leven eeuwig te willen grijpen. Integendeel, Kawara’s Date Paintings lijken te suggereren dat een stellige bewustwording van ons temporele bestaan pas mogelijk wordt wanneer we waarde hechten aan die momenten waarop we het stromen van de tijd kunnen voelen.

Kawara’s Date Paintings lijken te suggereren dat een stellige bewustwording van ons temporele bestaan pas mogelijk wordt wanneer we waarde hechten aan die momenten waarop we het stromen van de tijd kunnen voelen

Bij het aanschouwen van Kawara’s Date Paintings wordt een alternatief geboden, door de wijze waarop de tijd als een constructie ontmythologiseerd raakt. Kawara trekt de sluier weg en toont ons een wereld achter de tijd die we vaak met de grootste onachtzaamheid ‘investeren’ in onze dagelijkse beslommeringen. Een soort regeneratie van de tijd kan plaatsvinden op het ogenblik dat we onze aandacht ten volle richten op het leven, een poging ondernemen om het nevelige ‘nu-moment’ te grijpen, en ons terug in de tijd te plaatsen om andermaal in te gaan op het denkbeeld van Emile Cioran. Het beeld van onszelf als sterfelijk wezen wordt al te vaak als vanzelfsprekend beschouwd maar trilt in wezen van de onzekerheden. Bij de beschouwing van Kawara’s Date Paintings, keert de toeschouwer zijn rug niet naar de tijd – een onderwerp dat hem misschien op elk ander moment minder zou verontrusten. Zijn werk spoort ons aan om na te denken over de eigen tijdsbeleving en positie binnen het tijdelijke bestaan.

Wat maakt het zo moeilijk om aan onze eindigheid gestalte te geven? Het antwoord laat zich omwille van het efemere karakter van de tijd zelf moeilijk vangen. De beproeving die On Kawara gedurende zijn hele leven onderging, om de voorbijglijdende tijd te verwerken in een beeld, vormt ongetwijfeld een actueel memento mori bij uitstek. Het is een vergenoegende gedachte om zijn werk te zien als een projectiescherm waar ons leven, even vluchtig als de tijd zelf, slechts kortstondig op wordt geprojecteerd. Intussen schuren de radertjes in onze polshorloges minutieus en vastberaden tegen zich aan. De pols die zich in de nabijheid van dit wonderwerk bevindt, geeft te kennen dat het hart zich vooralsnog geen zorgen maakt over zijn afdwalende ritmiek. Wie zich tussen de schilderijen van On Kawara begeeft, begrijpt het belang van deze zorgeloosheid en wordt tegelijk geraakt door het leven zelf.

Ruben Beké (1985) studeerde Kunstwetenschappen aan de Universiteit Gent en schrijft bij voorkeur over actuele maatschappelijke kwesties in relatie tot hedendaagse kunst.