John Cage

De eerste retrospectieve over de Amerikaanse componist John Cage vond deze winter plaats in het macba, Museu d'Art Con­temporani de Barcelona. Deze tentoonstelling belicht de draagwijdte van Cages impact op de beeldende kunst uit zijn tijd. Wat het macba niet toont, is de standvastigheid en de ernst waarmee beeldende kunstenaars vandaag zijn erfenis blijven ontrafelen.

De componist John Cage (1912-1992) heeft diepe sporen nagelaten in de kunst van de laatste vijftig jaar. Zijn doorgedreven muzikale experimenten, het volwaardige gebruik van stilte en van toeval en zijn innovatieve multimediale onderzoek beïnvloedden niet alleen muzikanten, componisten, dansers en choreografen, maar ook beeldende kunstenaars. Cages onafgebroken bevraging van (muzikale) conventies bracht radicale concepten voort, die vandaag elementair lijken in de hedendaagse kunstbeleving. Zijn ideeën beperkten zich echter niet tot de artistieke praktijk, maar maakten deel uit van een groter geëngageerd filosofisch project. De anarchie waarmee hij de muziek trachtte te ontvoogden, zette zich voort in de overtuiging dat de bevrijding van disciplinaire conventies, van smaak en van traditionele modellen van esthetische ervaring, kon leiden tot een geëngageerde levenswijze.

Het werk van John Cage is zo veelzijdig en allesomvattend dat een volledige retrospectieve een onmogelijke opdracht is. De curator van de tentoonstelling La anarquía del silencio. John Cage y el arte experimental koos voor een chronologische aanpak. Het tentoonstellingsconcept is daardoor misschien niet zo spannend, het beeld dat we als bezoeker krijgen van Cage is dat wel. La anarquía del silencio is immers een noodzakelijke tentoonstelling, eentje die er móest zijn, en weldegelijk op deze secuur gedocumenteerde en historische manier. De tentoonstelling kan dienen als vertrekpunt van waaruit een web van eindeloos uitdijende vertakkingen verder onderzocht kan worden.

Nog steeds inspireren de experimenten van Cage hedendaagse beeldende kunstenaars

Het feit dat de eerste retrospectieve over de componist John Cage plaatsvindt in een museum voor hedendaagse beeldende kunst, is meteen een ode aan zijn levenswerk: het voortdurend openbreken van de schotten tussen de verschillende disciplines. Tegelijk is deze museale context ook bepalend voor de invalshoek van de tentoonstelling, namelijk de interactie van Cage met de beeldende kunstenaars van zijn tijd, van Marcel Duchamp in de jaren 1930 tot Andy Warhol in de jaren 1960. De invloed van John Cage reikt echter verder dan waar de tentoonstelling ophoudt. Nog steeds inspireren de experimenten van Cage hedendaagse beeldende kunstenaars. Zij evenaren zelden diens radicaliteit — ook hier is het postmodernisme gedoemd de avant-garde achterna te hollen — maar blijven op een verfrissende manier zijn erfenis heruitvinden.

PREPARED PIANO

In het videowerk Pilgrimage From Scattered Points uit 2005 reconstrueert de jonge Schotse kunstenaar Luke Fowler de geschiedenis van The Scratch Orchestra, een experimenteel Brits muziekensemble uit de eind jaren 1960 en begin jaren 1970. De groep bestond uit een hybride mengeling van professionele muzikanten, amateurs en niet-muzikanten die hun composities vormden rond vrije improvisatie en grafische of verbale 'partituren' en zich zo afzetten tegen het gevestigde muzikale establishment. In hun manier van werken en het najagen van een autonome kunst via formele experimenten weerklinkt de echo van John Cage. Via The Scratch Orchestra wijdde Luke Fowler niet alleen een documentair videowerk aan Cage, ook zijn eigen artistieke praktijk vindt hierbij aansluiting. In zijn werk brengt hij visuele kunstenaars en muzikanten samen en improviseert en experimenteert ook hij met onconventionele instrumenten. Al in de jaren 1930 introduceerde John Cage in zijn percussiecomposities een spectrum aan zonderlinge geluiden, voortgebracht door bijvoorbeeld Chinese rijstkommetjes of het kaakbeen van een ezel. Eén van Cages belangrijkste verwezenlijkingen uit de jaren 1940 was de prepared piano, waarbij kleine objecten tussen de snaren van een vleugelpiano de klassieke geluiden verstoren en nieuwe klanken ontstaan. Het macba toont een houten kistje met geclassificeerde envelopjes met rubberen dopjes, schroeven, bamboeschilfers, noten en stukjes textiel, met gedetailleerde instructies over toon, snaar en afstand, voor de preparatie van de piano. Het experimenteren met instrumenten was rechtstreeks verbonden met het experimenteren met composities en had een effect op de partituren. Doorheen de chronologie van de tentoonstelling zie je hoe de conventionele partituren zich stap voor stap uitpuren, van abstracte punten en lijnen die diagonaal over het papier lopen tot zuiver instructies, zoals de 'partituur' voor Water Walk, waarbij de uitvoerder met behulp van een stopwatch de verschillende 'instrumenten', waaronder een mechanische vis, een badkuip, vijf radio's en stomend water, bespeelt.

TOEVAL EN STILTE

In zijn streven naar authenticiteit en zuiverheid, legde John Cage steeds meer variabelen in handen van het toeval. Via de Oosterse filosofie en de I Ching, het Chinese boek der veranderingen, kwam hij in contact met het toeval als drijvende en creatieve kracht. Bij het componeren ging hij steeds meer parameters in rekening brengen — geluid, tijdsduur of dynamiek — door een beroep te doen op toevalssystemen zoals het opgooien van kruis of munt. De traditionele rol van de componist werd daardoor niet noodzakelijk gereduceerd, dan wel ingrijpend getransformeerd. Cages vriendschap met de oudere Marcel Duchamp betekende een stimulans in zijn zoektocht naar manieren om de vastgeroeste perceptie van artistieke creatie en de verwachtingen van het publiek te destabiliseren. Ook voor Duchamp speelde toeval hierin een belangrijke rol: zijn muziekstuk Erratum Musical, waarvan de partituur te zien is in het macba, was opgebouwd op basis van noten die om de beurt uit een hoed werden getrokken. Terwijl voor Duchamp het implementeren van het toeval vaak een knipoog betekende, hielp het Cage de grenzen van het componeren tot het uiterste uit te dagen. Eén van de meest esthetische werken in de tentoonstelling is een fragment uit de film Dreams that Money can Buy uit 1947 van Hans Richter, waarbij de rotoreliëfs van Duchamp, draaiende schijven die dromerige optische illusies opwekken, worden begeleid door een compositie waarin Cage zijn bevindingen met het gebruik van het toeval uittestte.

Het aantal hedendaagse kunstenaars dat experimenteert met de impact van toeval en daarbij rechtstreeks refereert aan John Cage is groot. Zo bestaat het recente werk Mapping the Studio I (Fat Chance John Cage) van de Amerikaanse kunstenaar Bruce Nauman uit zeven projectieschermen en geluidsopnamen van wat er in de microwereld van de studio van de kunstenaar  waar te nemen viel. Het hele werk is gebaseerd op een eindeloze registratie, een zes uur durende opname, van toevallige geluiden als gevolg van toevallige, minimale gebeurtenissen zoals het ritselen van de muizen, de nachtelijke strooptochten van Naumans kat of een voorbijrijdende trein.

Na John Cage zou de perceptie van stilte nooit meer dezelfde zijn. Het uitpuren van systemen van toeval en onbepaaldheid brachten Cage uiteindelijk tot zijn meest bekende en invloedrijkste werk, namelijk 4'33". De enige parameter in deze compositie was tijd: vier minuten en drieëndertig seconden stilte, met op de partituur geen enkele noot tussen de maatstrepen die begin en einde aanduiden. Cage ontdekte de ware lading van stilte in een anechoic chamber in Harvard University. In absolute stilte, zonder omgevingsgeluiden noch interne echo's, nam hij nog steeds geluid waar: dat van zijn actieve zenuwstelsel en van zijn pompende bloed. 4'33" gaf Cages onwankelbare geloof in de kracht van 'stilte' een structurele vorm. De impact op de beeldende kunstwereld van de jaren 1950 was onmiddellijk zichtbaar, zo toont ons ook deze tentoonstelling. Het macba toont onder andere de indrukwekkende White Paintings van Robert Rauschenberg, drie grote, zuiver wit geschilderde panelen, en het White Relief van Elsworth Kelly, allen werken die rechtstreeks Cages werk omtrent stilte echoën. Toch reikt zijn invloed verder, en blijft zijn werk nazinderen in de beeldende kunst aan het begin van de eenentwintigste eeuw. Zo liet beeldend kunstenaar Ann Veronica Janssens vorig jaar in Wiels eenzelfde anechoic chamber bouwen. Haar doel was de bezoeker een vorm van hyperaanwezigheid te laten ontdekken en te laten luisteren naar de muziek van zijn of haar lichaam. Misschien wilde ze met dit werk aantonen dat een ruimte gevuld met stilte even rijk en vol kan zijn als een ruimte met ondoordringbare gekleurde mist, zoals in haar andere werk?

Vandaag voelt het actieve gebruik van stilte of visuele leegte minder bevreemdend aan en is de avant-gardistische radicaliteit van het statement van 4'33" door gewenning bezworen. Toch blijven hedendaagse kunstenaars rond dezelfde vraag werken. In Two Times 4'33" filmt videokunstenares Manon de Boer twee maal de performance van Cages stiltecompositie. De eerste maal focust ze op de stomme pianist en horen we de geluiden vanuit het publiek. De tweede film, deze keer zonder geluidsband, toont het publiek in absolute stilte. Die associatie of dissociatie tussen beeld en geluid speelt ook een fundamentele rol in het werk van Luke Fowler, waar vaak het geluid de leiding neemt. Zijn filmcyclus A Grammar for Listening kan gezien worden als een antwoord op Cages 4'33". Zoals Cage tijdens de opvoering van 4'33" de omgevingsgeluiden binnenbrengt in de muziek en ze tot focus maakt van het publiek, zo incorporeert Fowler in dit werk 'niet-geluiden', alledaagse omgevingsgeluiden die niet erkend worden als lawaai, noch als muziek en in de westerse categorisering van geluid dus eigenlijk niet bestaan.

ZINTUIGLIJK TOTAALCONCEPT

John Cages onophoudelijk streven om de grenzen van zijn eigen discipline te doorbreken kreeg een platform via zijn lessen experimentele muziek aan de New School for Social Research in New York, waar hij in de jaren 1950 en 1960 zijn progressieve opvattingen doorgaf aan een volgende generatie. Zijn klassen werden niet alleen bijgewoond door muzikanten, maar ook door dichters en visuele kunstenaars die zijn theorieën toepasten in de Fluxus-performances of in media-gerelateerde experimenten, door bijvoorbeeld Nam Yune Paik, opvallend aanwezig in de macba tentoonstelling. Cage bevond zich in het centrum van een kunstpraktijk zonder grenzen en tastte de nieuwe technische mogelijkheden af. In het macba zien we Cages werk uitgroeien tot computergestuurde installaties met projecties, film en geluid. HPSCHD uit 1969 is misschien wel de eerste multimediale installatie, zo groots opgevat dat het macba in een grote zaal slechts een kleine kopie kan onderbrengen. De met helium gevulde ballonnen, Silver Clouds, van Andy Warhol, die dienden als decor voor een dansvoorstelling van Merce Cunningham met muziek van Cage, leiden de bezoeker naar de eindmeet. Warhol werd niet alleen door Cages exploitatie van nieuwe media beïnvloed, ook diens volwaardige gebruik van toeval en stilte, en de hiermee samengaande rechtvaardiging van eindeloosheid, hadden een impact op zijn werk. Een van de mooiste beeldende werken in het macba is Warhols Empire uit 1964, een acht uur durende onbeweeglijke zwart-wit opname van de Empire State Building, met dag en nacht die elkaar afwisselen en lichten die aan en uit gaan.

In deze context duikt het werk van de jonge Belgische kunstenaar Aernoudt Jacobs op. Zijn werk sluit op uiteenlopende vlakken aan bij het levenswerk van John Cage. Jacobs combineert verschillende hedendaagse media in zijn werk en maakt van zijn installaties een totaalconcept dat alle zintuigen aanspreekt. Zijn installatie Permafrost is een universum, een omgeving. In centrale plexiglazen bakken, met koperen leidingen en aluminium platen wordt water bevroren tot ijs. Fragiele luidsprekers versterken het geluid van het kristalliserende, krakende en ontdooiende ijs. De geluiden zijn echter onzuiver. Ook het gezoem van de machine, de voetstappen van de toeschouwers en het piepen van het aluminium onder druk weerklinken en vermengen zich, naar analogie met Cage, met de omgeving. Zoals bij Cage staat bij Jacobs de perceptie van de toeschouwer centraal. Die is gekleurd en subjectief, maar kan door de kunstenaar ook misleid of verrast worden.

LECTURE ON THE WEATHER

Waarschijnlijk is het de overtuiging en vanzelfsprekendheid waarmee John Cage de grenzen van de esthetische praktijk en perceptie neerhaalde, die hedendaagse kunstenaars nog steeds inspireert. De noodzaak van anarchie in de kunst. En daarbuiten. Zijn onuitputtelijke bevraging van artistieke conventies kaderden in een bredere filosofische en politieke visie. Hiervan getuigt bijvoorbeeld zijn Lecture on the Weather, een muziekstuk geschreven in 1975 naar aanleiding van Amerika's 200e verjaardag. Ook dit stuk is een totaalperformance: twaalf zangers en muzikanten lezen en zingen teksten, begeleid door een projectie en het geluid van wind, regen en donder. Een deel van de teksten werd opgenomen in de macba-catalogus. Het corrupte rechtssysteem, het onaanvaardbare verschil tussen rijk en arm, de Vietnam-oorlog en het genadeloze Amerikaanse imperialisme werden door Cage 'op muziek gezet'. Hij verweet de Amerikaanse regering roekeloos om te gaan met fossiele brandstoffen en het milieu in gevaar te brengen. 'I dedicate this work to the U.S.A., that it become just another part of the world, no more, no less.' Cages aanklacht klinkt actueler dan ooit, maar weinig hedendaagse kunstenaars overtreffen de originaliteit waarmee de boodschap werd gebracht.

De tentoonstelling The Anarchy of Silence. John Cage and Experimental Art was van 23 oktober 2009 tot 10 januari 2010 te zien in het macba, Museu d'Art Contemporani de Barcelona, Spanje, en loopt van 25 februari tot 30 mei <st1:metricconverter productid="2010 in">2010 in</st1:metricconverter> het Henie Onstad Kunstsenter, Oslo, Noorwegen.