'Instant Light. Tarkovski Polaroids'

Door Peter Van Goethem, op Tue Oct 16 2007 16:34:06 GMT+0000

Instant Light. Tarkovski Polaroids is een warm eerbetoon aan de meesterlijke Russische regisseur Andrei Arsenyevich Tarkovski. Het polaroidboek documenteert de periode 1979- 1984. Gedurende die vijf jaren trok Tarkovski regelmatig naar Italië om er in 1982 zijn voorlaatste film Nostalgia te verfilmen. Twee jaar later, in 1984, besloot Tarkovski niet meer terug te keren naar de Sovjet-Unie en zich met zijn vrouw Larissa voorgoed in Italië te vestigen. Oorzaken waren zijn langdurige en bijna legendarische strijd met de censuurcommissie, en vooral de afwijzing van zijn onbeperkte verblijf in Italië door de Sovjetautoriteiten. Tarkovski stierf op 29 december 1986 op vierenvijftigjarige leeftijd aan longkanker in Parijs en liet een klein maar indrukwekkend oeuvre van zeven langspeelfilms na waarin zijn poëtische visie op het leven wordt uitgedrukt. Instant Light. Tarkovski Polaroids nodigt nadrukkelijk uit om die te herontdekken.

A fond farewell

Het polaroidboek wordt ingeleid door de Italiaanse scriptschrijver Tonino Guerra, die in het verleden zijn pen ten dienste heeft gesteld van befaamde regisseurs zoals Michelangelo Antonioni, Vittorio De Sica en Federico Fellini. Als persoonlijke vriend van Tarkovski en co-scriptschrijver van diens Nostalgia dicht hij de polaroids in zijn laatste zin de betekenis van 'a fond farewell' toe. Ze vormen een genegen afscheid waarvan de picturale kracht niet schuilt in het verlangen te schokken of te ontroeren, of in de schoonheid van een idee of de veraanschouwelijking van een abstract begrip, maar in hun eenvoud.

De eerste dertig polaroids, die de periode van 1980 tot 1981 bestrijken, belichten het haast bucolische en paradijselijke, maar ook melancholische leven rondom de dacha, het familielandhuis in Rusland. Het tweede deel (1979-1984) bevat momentopnamen waarin de pracht van Italië het decor van Nostalgia in herinnering roept. Kenmerkend voor de polaroids in beide delen is de wisselwerking tussen licht en schaduw die de poëzie in de foto's verankert. Je blik wordt getroffen door impressies van de dacha tegen valavond. Een arcadisch landschapsbeeld waarin een opgroeiende boom of laaghangende mist voor desolaatheid zorgen. De dromerige blik van briljant acteur (en vriend) Anatoli Solonitsyn, of van scriptschrijver Tonino Guerra naarstig aan het werk in een schemerdonkere kamer. Tot slot vind je in het polaroidboek portretten terug van zoon Tyapa met hond Dak en van echtgenote Larissa, lezend of louter starend.


Fotografische poëzie

Tarkovski vond in de polaroid niet alleen een visuele poëtische kracht, hij vond er ook een ideaal middel om vluchtige momenten vast te leggen en als tastbare herinneringen te behouden. Je kunt zijn beelden dan ook zonder probleem bekijken als documentaire portretten. Zelfs als je op een biografische feitenreconstructie uit bent, word je op je wenken bediend met de bijhorende informatie die in het boek door uitgever Thames & Hudson wordt meegegeven. Als kijker krijg je bijna rechtstreeks toegang tot een hoogst intiem en specifiek deel uit Tarkovski's leven, de cruciale periode waarin de regisseur zijn geliefde vaderland achter zich laat en inruilt voor Italië. De polaroids worden bijgelicht door dagboeknotities met dromen, herinneringen en gedachten die een gevoelsuitdrukking geven aan de foto's van hoop, geloof, eenzaamheid of geluk.

Door de biografische inkijk zou je de ware inzet van het boek haast vergeten. Wie er in slaagt voorbij het louter biografische te lezen en te kijken, zal zonder twijfel het introspectieve doel van Tarkovski's polaroids opmerken. In de lijn van zijn films onderneemt hij een niet aflatende poging om een glimp van het menselijke bestaan weer te geven. Het beeld brengt een samenhang tot stand tussen de verwijzing naar het leven en de uniciteit van het leven zelf. De polaroids in het boek vragen niet om betekenis of het maken van een allusie. Ze verwijzen enerzijds naar zichzelf, anderzijds kunnen ze zoveel betekenen dat een uiteindelijke betekenis onmogelijk te vatten valt. Hoe dichter je als kijker nadert bij datgene wat de polaroid uitdrukt, hoe moeilijker het wordt dit nog in woorden te formuleren. De polaroids bekijken, is haast deelachtig worden en opgaan in wat gezien wordt.

Voor Tarkovski zijn de polaroids een spiegel waarin het leven als beeld zichtbaar wordt, belicht in zijn eenvoud. Elk beeld van de regisseur wordt geschapen met het vermogen de eigen ervaring als een observatie weer te geven. Elke polaroid vormt zo een ondeelbare en ongrijpbare eenheid, enig en onvergelijkbaar. Verstoken van betekenis en daardoor in staat alles — het leven zelf — te betekenen. Die indruk komt ook voort uit de zorgvuldige opbouw waarmee de polaroids Tarkovski's zoektocht naar zingeving, persoonlijk engagement en drang om de waarheid van het leven te willen ontdekken, weerspiegelen. De beelden van mens en natuur, dier en dagelijkse voorwerpen in de polaroids houden een spiegel van oprechte zelf-beleving voor. Tarkovski kadert de realiteit immers zodanig dat zijn geloofs- en levensovertuiging kracht wordt bijgezet. Hij hanteert hiervoor een poëtische logica zonder complex te willen zijn. De verscheidene elementen zoals licht en voorwerp, mens en natuur in de polaroids dragen enkel uit wat ze zijn. Hierdoor oefenen ze een sterk emotionele werking uit en kunnen ook een uitdaging voor de kijker vormen. Zodra je de beelden als kijker niet meer louter passief registreert, maar leest als een introspectieve handeling waarin Tarkovski zichzelf een spiegel voorhoudt, opent zich namelijk een impliciet appel, een uitnodiging tot (esthetische) contemplatie die je gebruikelijke oordeelsvermogen even opschort en je tijdelijk de onbevangenheid doet terugvinden die je in de dagelijkse realiteit vaak bent verloren. Precies doordat ze onze drang naar betekenis onderbreken, maken de beelden een ontmoeting met de eenvoud van het leven mogelijk, een hernieuwde en persoonlijke herontdekking van de wereld.

In laatste instantie wordt de innerlijke kracht van de polaroids ontleend aan de emotionele bezieling en geestdrift die Tarkovski kenmerkt. Zijn beelden zijn bestemd om het leven zelf uit te drukken, niet om er voorstellingen of denkbeelden over te maken. De polaroids geven het niet alleen weer, ze belichamen het. Ze kunnen bij de lezer niet alleen verbazing en ontzag wekken over de poëzie die erin schuilt, maar reiken ook de mogelijkheid aan tot het onthullen van een intuïtief inzicht in de wetmatigheden van het eigen denken en in het wezen van het bestaan.

Instant Light. Tarkovski Polaroids geeft op die manier een fractie weer van Tarkovski's leven, maar door hun picturale en betekenisgevende werking bieden de foto's niet alleen een afdruk van het moment, of een kijk op het leven van een buitengewoon getalenteerde regisseur: ze nodigen de kijker/lezer uit deelachtig te worden aan de introspectie en contemplatie die ze uitdragen, zodat het boek ook voor hem of haar 'a fond farewell' wordt. En tegelijk de uitnodiging voor een hernieuwde ontmoeting.

Andrei Tarkovski, De v__erzegelde tijd. Beschouwingen over de filmkunst, Groningen: Historische Uitgeverij, 2007. Vertaald uit het Russisch door Arjen Uijterlinde.