Geweld in beeld

Door Lotte De Voeght, op Mon Aug 29 2011 11:13:16 GMT+0000

Met de onderstaande reeks illustraties proberen we een doorsnede te maken van manieren waarop in het laatste decennium beeldend kunstenaars verschillende vormen van geweld hebben verbeeld. We bieden geen representatieve staalkaart, daarvoor is het onderwerp te vertakt en diffuus; wel een subjectieve en associatieve ketting, zuiver gebaseerd op een visueel geheugen dat bij het ene beeld het volgende opriep.

Als we de lopende Biënnale van Venetië als voorbeeld nemen voor wat de internationale kunstwereld vandaag voortbrengt, zien we dat geweld vooral een gezicht krijgt in foto- en videowerk. De verbluffende film Five Thousand Feet Is the Best van Omer Fast laat nog ruimte voor imaginatie en interpretatie, maar verder wordt geweld overwegend documentair gerepresenteerd. Zo brengt Egypte in zijn paviljoen projecties van de laatste beelden die multimediakunstenaar Ahmed Basiouny maakte tijdens de demonstraties in Caïro, voor hij werd doodgeschoten op het Tahrirplein. David Goldblatt brengt portretten van Zuid-Afrikaanse misdadigers op de scene of crime, gedocumenteerd met hun levensverhalen die bol staan van het geweld, de armoede en de wanhoop. Of er is de video Temps Mort van de Algerijnse kunstenaar Mohamed Bourouissa, die een nuchtere kijk geeft op met agressie doorspekte situaties in een Franse gevangenis.

MATERIALITEIT

Daarom hebben we foto’s en videowerken buiten beschouwing gelaten, en gefocust op schilderijen, tekeningen, sculpturen en installaties, die vanuit hun intrinsieke materialiteit, letterlijk en vanuit het niets, geweld ‘verbeelden’ – in tegenstelling tot het ‘geregisseerde’ geweld in foto en video. Geen nabootsing dus, wel interpretatie binnen de mogelijkheden van een plastisch medium. We hebben gezocht naar werken die – in een wereld die overspoeld wordt door gereproduceerde, sensationele en gemanipuleerde beelden – alternatieve benaderingswijzen suggereren in hun omgang met en specifieke bewerking van geweld. Die werken trachten geweld voor te stellen, soms onrechtstreeks en toch direct, soms vermomd, soms hyperrealistisch. Het werd een caleidoscoop van angst, lijden en geweld op individueel menselijke schaal, maar ook als inherent onderdeel van de geschiedenis.

In het verbeelden en tonen van geweld blijkt opvallend vaak een omweg nodig

De reeks begint met een uitzondering op de criteria, maar opent letterlijk het venster op wat volgt. Het is een werk uit Martha Roslers serie Bringing the War Home: House Beautiful, een reeks uit 1967-72, refererend aan de Vietnamoorlog en de moedwillige wereldvreemdheid van de Amerikaanse bevolking. Rosler maakte recent een geüpdate versie van dat werk, naar aanleiding van de gewelddadige Amerikaanse invasie in Irak. Terwijl gebouwen afbranden en soldaten patrouilleren achter de ramen, leiden de huisbewoners in een parallelle wereld ongestoord hun luxueuze, oppervlakkige leven.

GESCHILDERD REALISME

Hannah Arendt schreef in haar The Origins of Totalitarianism (1951) over de onmogelijkheid voor overlevenden van de concentratiekampen om het doorstane geweld te vertalen of geloofwaardig te verbeelden. Schilder Ronald Ophuis geeft het lijden van de gewone mens in extreme omstandigheden weer. Mensen die een gelijkaardige ellende hebben meegemaakt als de door de kunstenaar verbeelde (bijvoorbeeld de genocide in Srebrenica), hebben volgens Ophuis doorgaans meer begrip voor zijn werk en vinden zelfs een soort troost in zijn schilderijen, terwijl anderen ze als choquerend ervaren (zijn werk Sweet Violence, waarin kinderen worden verkracht, leidde al herhaaldelijk tot controverse). Ophuis ziet zichzelf als een schilderende oorlogsjournalist en brengt langere perioden door in conflictzones. Ook de jonge Poolse kunstenaar Wilhelm Sasnal is tot op zekere hoogte een fotorealist, die zijn onderwerpen zo klinisch mogelijk weergeeft. In tegenstelling tot Ophuis, die nauwelijks een onderscheid maakt tussen dader en slachtoffer, zet Sasnal het medium in om zijn onderwerpen te analyseren.

KWETSBARE MENS

In deze reeks tonen we actueel geweld (de oorlog in Irak, het Israëlisch-Palestijnse conflict) en historisch geweld (de Jodenvervolging, WO II), hedendaags verbeeld. Maar ook ‘klein’ geweld, individuele traumatische ervaringen en pijn, als neerslag van een getroebleerde wereld. Fragmenten uit Nancy Spero’s schilderijen en tekeningen – statements tegen mannelijke dominantie en machtsmisbruik – vonden een kapstok in haar Maypole/ Take No Prisoners, een meiboom vol getormenteerde zielen. De fragiel afgebeelde lichamen van Marlene Dumas en Berlinde De Bruyckere ademen een expressieve treurnis, kwetsbaarheid en angst. De Bruyckeres ‘dekenvrouwen’ herinneren aan beelden uit Somalië, Kosovo of Rwanda, waar vluchtelingen wegtrekken van de broeihaarden van geweld. Ook de horrorbeelden van Anno Dijkstra worden bedekt getoond, maar dan omdat we altijd zelf lijken te kunnen beslissen wanneer en of we foltering en lijden willen zien. In het verbeelden en tonen van geweld blijkt opvallend vaak een omweg nodig.

THEATRALE OMWEG

In Adrian Ghenies Flight into Egypt zijn eveneens mensen op de vlucht. Zijn schilderij is gebaseerd op een driedimensionale collage, waardoor de vluchtelingen deel lijken uit te maken van een poppenkast. Geweld wordt door wel meer kunstenaars theatraal in scène gezet. Zowel Kara Walker als Paul Chan geven hun gewelddadige voorstellingen weer via de omweg van een schimmenspel. Maar ogenschijnlijk speels uitgewerkte taferelen kunnen misleiden. Vanuit helikoptervlucht zoomt de toeschouwer in op de apocalyptische hel van het kunstenaarsduo Chapman, waar een kronkelende massa van zo’n dertigduizend minuscule figuurtjes een gedetailleerd verbeelde oorlogshorror incasseert. Nathalie Djurberg maakt animatiepoppetjes uit klei en plasticine, en laat ze figureren in een krankzinnige wereld van sadistisch geweld, incestueuze praktijken en religieus machtsmisbruik.

RUIMTELIJKE SETTING

We hebben gefocust op werken die binnen de mogelijkheden van een plastisch medium letterlijk geweld ‘verbeelden’

Theatrale schaalmodellen van gewelddadigheid hebben ook levensgrote tegenhangers. Verschillende kunstenaars creëren ruimtelijke installaties waar de toeschouwer letterlijk middenin zit. Sterling Ruby schiep met I’m Not Free Because I Can Be Exploded Anytime een beklemmende ervaringsruimte die refereert aan de angstindustrie en het gevoel van paranoia dat geweld uitlokt. Annette Messager vangt de toeschouwer op in een web van soft sculptures, gevulde vrouwelijke vormen en skeletten die neerdalen van het plafond. Voor de goorste uitspattingen van geweld moeten we bij het hallucinatorische universum van Paul McCarthy zijn. Zijn enorme installatie Pig Island lijkt op een carnavalesk pretpark waarbinnen de mens zich gedraagt als een varken. Die sculptuur kan gezien worden als een bloemlezing van de thema’s die zijn hele oeuvre bevolken: gitzwarte humor als antwoord op het hysterische en obsessieve geweld dat onze maatschappij typeert.

48_DeVoeght_1.MarthaRosler,CleaningTheDrapes(BringingtheWarHome-HouseBeautifulseries)(1967-72)_web.JPG
48_DeVoeght_2.AdrianGhenie,FlightintoEgypt(2008)_web.JPG
48_DeVoeght_3.BerlindeDeBruyckere,MaisonRouge(2005)_web.JPG
48_DeVoeght_4.AnnoDijkstra,CunningEmpathy(2011)_web.JPG
48_DeVoeght_5.AnnoDijkstra,CunningEmpathy(2011)_2_web.JPG
48_DeVoeght_6.RonaldOphuis,YusufcarrieshisexecutedbrotherAdem(2006)_web.JPG
48_DeVoeght_7.RonaldOphuis,GirlofSorrow(2006)_web.JPG
48_DeVoeght_8.MarleneDumas,DeadGirl(2002)_web.JPG
48_DeVoeght_9.WilhelmSasnal,Shoah(2005)_web.JPG
48_DeVoeght_10.MarleneDumas,TheMother(2009)_web.JPG
48_DeVoeght_11.MaurizioCattelan,All(2007)_web.JPG
48_DeVoeght_12.BerlindeDeBruyckere,Pieta(2007-2008)_web.jpg
48_DeVoeght_13.BerlindeDeBruyckere.JPG
48_DeVoeght_14.MarleneDumas,Imaginary2(2002),Imaginary3(2003),Imaginary4(2003)_web.JPG
48_DeVoeght_15.MaurizioCattelan,HangingKids.TheChildrenAreWatchingUs(2004)_2_web.JPG
48_DeVoeght_16.JimmieDurham,AllThatisSolidMeltsIntoAir(2008)_web.JPG
48_DeVoeght_17.JimmieDurham,NouvelleTranquillitü(2008)_web.JPG
48_DeVoeght_18.JimmieDurham,StillLifewithSpiritandXitle(2007)_web.JPG
48_DeVoeght_19.PaulMcCarthy,PigIsland(2003)_web.JPG
48_DeVoeght_20.PaulMcCarthy,Train,Pig,Island(2007)_web.JPG
48_DeVoeght_21.MarthaRosler,Gladiators(newseriesBringingtheWarHome-HouseBeautifulseries)(2004)_web.JPG
48_DeVoeght_22.JakeenDinosChapman,Hell(2008)_2_web.JPG
48_DeVoeght_23.JakeenDinosChapman,Hell(2008)_web.JPG
48_DeVoeght_24.NathalieDjurberg_web.JPG
48_DeVoeght_25.NathalieDjurberg,TheExperiment(2009)_web.JPG
48_DeVoeght_26.NathalieDjurberg,SnakesknowsitÃ?Ã?Ã?syoga(2008)_web.JPG
48_DeVoeght_27.KaraWalker,MistressDemandedaSwiftandDramaticEmpathicReactionWhichWeObligedHer(2002)_web.JPG
48_DeVoeght_28.KaraWalker,PossibleBeginnings(2005)_still_web.JPG
48_DeVoeght_29.PaulChan,SadeforSade'sSake(2008)_2_web.JPG
48_DeVoeght_30.PaulChan,SadeforSade'sSake(2008)_web.JPG
48_DeVoeght_31.KaraWalker,DarkytownRebellion(2001)_web.JPG
48_DeVoeght_32.NancySpero,Maypole_TakeNoPrisoners(2007)_web.JPG
48_DeVoeght_33.NancySpero,Maypole_TakeNoPrisoners(2007)_2_web.JPG
48_DeVoeght_34.AnnetteMessager,Articulated-disarticulated(2002)_web.JPG
48_DeVoeght_35.AnnetteMessager,Casino(2005)_web.JPG
48_DeVoeght_36.SterlingRuby,IamnotfreebecauseIcanbeexplodedanytime(2011)_web.JPG
48_DeVoeght_37.SterlingRuby,IamnotfreebecauseIcanbeexplodedanytime(2011)_2_web.JPG

CREDITS

Martha Rosler, Cleaning The Drapes (Bringing the War Home - House Beautiful series) (1967-72)

Adrian Ghenie, Flight into Egypt (2008)

Berlinde De Bruyckere, zaalzicht, Maison Rouge, Parijs (2005)

Anno Dijkstra, Cunning Empathy (2011)

Ronald Ophuis, Yusuf carries his executed brother Adem (2006)

Ronald Ophuis, Girl of Sorrow (2006)

Marlene Dumas, Dead Girl (2002)

Wilhelm Sasnal, Shoah (2005)

Marlene Dumas, The Mother (2009)

Maurizio Cattelan, All (2007)

Berlinde De Bruyckere, Pie¨ta (2007-2008)

Berlinde De Bruyckere, Schmerzensmann III, zaalzicht, Kunsthalle Du¨sseldorf, (2006-2007)

Marlene Dumas, Imaginary 2 (2002), Imaginary 3 (2003), Imaginary 4 (2003)

Maurizio Cattelan, Hanging Kids. The Children Are Watching Us (2004)

Jimmie Durham, All That is Solid Melts Into Air (2008)

Jimmie Durham, Nouvelle Tranquillite´ (2008)

Jimmie Durham, Still Life with Spirit and Xitle (2007)

Paul McCarthy, Train, Pig, Island (2007)

Paul McCarthy, Pig Island (2003)

Martha Rosler, Gladiators (new series Bringing the War Home - House Beautiful series) (2004)

Jake en Dinos Chapman, Hell (2008)

Nathalie Djurberg

Nathalie Djurberg, The Experiment (2009)

Nathalie Djurberg, Snakes knows it’s yoga (2008)

Kara Walker, Mistress Demanded a Swift and Dramatic Empathic Reaction Which We Obliged Her (2002)

Kara Walker, Possible Beginnings (still) (2005)

Paul Chan, Sade for Sade's Sake (2008)

Kara Walker, Darkytown Rebellion (2001)

Nancy Spero, Maypole: Take No Prisoners, detail (2007)

Nancy Spero, Maypole: Take No Prisoners (2007)

Annette Messager, Articulated-disarticulated (2002)

Annette Messager, Casino (2005)

Sterling Ruby, I am not free because I can be exploded anytime (2011)