Gevangen in de anekdotiek

Voor het gemak zou je het genre dat Ken Loach beoefent 'sociale cinema' kunnen noemen. Films die naast een goed verhaal, de kijker een geweten proberen te schoppen. In The Wind That Shakes the Barley (2006), over de Ierse onafhankelijkheidsstrijd, en Land and Freedom (1995), over de Spaanse burgeroorlog, ging Loach het over de grenzen zoeken, maar op zijn best is hij als hij verhalen vertelt die dichter bij huis spelen. Zo is Riff Raff (1990), met Robert Carlyle, een film die diepe indruk op mij maakte. Vaak vertelt Loach het verhaal van een individu tegen het licht van de grote geschiedenis. Het verhaal van een kleine man in de grote wereld. Of hoe la petite histoire ons meer inzicht kan geven in la grande histoire, en zelfs relevanter kan zijn. Want als het goed gebracht wordt, kan een fictief of half fictief verhaal ons meer vertellen over de werkelijkheid dan een documentaire of een geschiedenisboek.

Fictie of non-fictie? Het is een (hardnekkig) onderscheid dat meer in het hoofd van de kijker/lezer leeft dan bij de maker. In de beste, krachtigste verhalen is het onderscheid zelfs niet meer te maken. Genres kunnen elkaar veredelen. Dat is precies wat er gebeurt in een film als In This World van Michael Winterbottom of in het boek Wat is de wat van Dave Eggers. Slaagt Ken Loach er met It's a Free World in iets te vertellen over de grote geschiedenis aan de hand van zijn 'kleine' verhaal? Transcendeert het fictieve het non-fictieve?

Met It's a Free World wil de Britse filmmaker de uitwassen van onze westerse economie op de korrel nemen. Ken Loach laat zien hoe Oost-Europese migranten genadeloos worden uitgebuit in Londen. Als we It's a Free World mogen geloven, ligt heel ons sociaal systeem aan diggelen. We zijn terechtgekomen in een ultraliberale samenleving waarin arbeiders worden gebruikt en behandeld als wegwerpproducten. Alle sociale verworvenheden, door de vorige generaties bevochten, staan op de helling. Dat is ook het verhaal dat hij in het zog van zijn film onlangs in België kwam vertellen. 'De toestanden die in mijn film aan bod komen, zijn helemaal niet marginaal …', aldus Loach. 'Dat soort dingen speelt zich af in het hart van onze economie.' Dat het sociale luik van het eengemaakte en vrije Europa een flink eind achterop hinkt op het economische luik, daar heeft Loach overschot van gelijk in. Het zijn thema's die mij na aan het hart liggen. Ik maakte er een aantal theatervoorstellingen over, meer docu dan fictie. En voor Knack schreef ik een aantal artikels over migratie en over illegalen die zich een leven bij elkaar schrapen in de rand van onze maatschappij. En toch heb ik een dubbel gevoel bij It's a Free World. Mijn grootste probleem: de film gaat niet waarover Loach zegt dat hij gaat.

DE FILM

In It's a Free World vertelt Loach het verhaal niet vanuit het standpunt van de misbruikte migrant, maar vanuit dat van de jonge, aantrekkelijke Angie. De plot is simpel. De film begint in Polen. Angie, die voor een arbeidsbureau werkt, rekruteert er arbeidskrachten om in Engeland als goedkope werknemers aan de slag te gaan. Wanneer ze haar handtastelijke baas op een avond in een bar op zijn nummer zet, wordt ze ontslagen. In Engeland besluit ze samen met haar vriendin Rosie zelf een rekruteringsbedrijf op te starten. In het begin proberen de twee vriendinnen — evenveel uit angst als uit ethisch principe — binnen een wettelijk kader te werken. Maar wanneer Angie merkt dat ze veel meer kan verdienen door buiten de lijntjes te kleuren en dat dat straffeloos kan, lopen de dingen gauw uit de hand.

De immoraliteit van de bedrijfsleider versus het persoonlijke geweten van een jonge vrouw waarmee iedere kijker zich kan en wil identificeren: het levert een aantal interessante dilemma's op. Want Angie heeft wel degelijk een hart … Tenminste, Loach doet erg zijn best om de kijker daarvan te overtuigen. Zo nodigt ze een gezin illegalen uit om bij haar thuis soep te eten en beleeft ze een romance met Karol, een Poolse migrant. Maar de ambitieuze en kille bedrijfsleider in Angie haalt het al gauw op de mens. Onder het mom van 'ik help die mensen toch', of 'zonder mij hadden ze geen werk', rechtvaardigt ze voor zichzelf haar steeds immorelere gedrag. Het begint onschuldig, wanneer ze samen met haar vriendin Rosie in haar adressenlijst grasduint en er twee migranten uitpikt voor een avondje vertier. Ze zijn zo lief, meneer, maar met een omkering van de seksen. Helemaal over de schreef gaat Angie wanneer ze een woonwagenpark met illegale bewoners laat ontruimen omdat ze plaats nodig heeft om nieuwe werkkrachten te huisvesten. Haar vriendin Rosie laat haar gedegouteerd zitten. 'Is er iets wat jij niet zou doen?', vraagt ze Angie wanneer ze het portier dichtslaat. Het antwoord is even kort als veelzeggend: 'Neen.'

ANTIHELD?

Het beeld dat Loach schetst in It's a Free World is niet fraai. Arbeiders hebben geen rechten, wie te oud is of niet voldoet, wordt er zonder pardon uit geknikkerd. Wouter Van Bellingen, nationaal secretaris van Spirit, was erg onder de indruk van de film. Hij laat op zijn blog weten dat het een troost is dat het verhaal zich niet bij ons, maar in Engeland afspeelt. Van Bellingen moet zich niet té veel illusies maken. Want al is Engeland binnen het sociale Europa niet bepaald de beste leerling van de klas, ook bij ons staat het sociale systeem onder druk. Grote bedrijven dreigen meer dan ooit met vertrekken naar lagelonenlanden. Stakingen worden door de politiek meer en meer als inopportuun en gevaarlijk beschouwd. De staking bij Ford Genk werd door Open VLD'ers Patricia Ceysens en Bart Somers met de grond gelijkgemaakt. De top van het bedrijf liet weten dat een staking het voortbestaan van de vestiging op de helling zou kunnen zetten. 'Arbeiders zijn geen Duracell-konijnen', zegt Ford-arbeidster en parlementslid Meryame Kitir in De Morgen (26 januari). En verder nodigt ze Bart Somers uit om eens een week aan de lijn te komen staan.

Dat bedrijven door de te hoge loonkost wegtrekken uit ons land is een ding, er wordt bovendien meer en meer een beroep gedaan op illegale arbeidskrachten. De Poolse poetsvrouw of klusjesman, de illegaal die de nachtwinkel openhoudt of in het midden van de nacht uw fastfoodketen poetst: ze zijn er ook bij ons. Denk daar maar eens aan wanneer u uw volgende Giant verorbert. En al is een job vinden voor velen een zware opdracht, veel illegalen zijn creatief genoeg om toch ergens een baantje te versieren. Dat het Frank Vandenbroucke niet op ideeën brengt, maar blijkbaar zijn er geen betere activeringsmethodes dan een mens gewoon alles af te pakken.

De verdienste van It's a Free World zou moeten zijn dat hij de uitbuiting van de migrant van de andere kant bekijkt … In tegenstelling tot de idealisten uit andere Loach-films zou Angie een antiheld moeten zijn, maar is ze dat wel? Met Angie cultiveert Loach de rol van het slachtoffer. Want hoe ze zich ook inspant of verzet, het zal altijd slecht met haar blijven gaan. Ondanks haar schijnbare evolutie, is ze een immobiel personage. Ze zit als mens vast in het systeem en ze is niet sterk genoeg om zich ertegen te verzetten. Je sympathiseert met iemand met een gebrek aan moraal. Iemand die keer op keer een fout met een nog grotere fout rechtzet, iemand die belooft te zullen veranderen maar het niet doet … Wat leert het ons? Dat er diep in ons ook zo'n zelfzuchtige, ultraliberale schoft zit? Doet het ons de vraag stellen hoe ver wij zouden gaan als we in haar schoenen zouden staan? Het is niet onmogelijk, maar om daarin te kunnen meegaan is het 'verhaaltje'in de film te belangrijk. Want als It's a Free World raakt, dan is het wanneer Angie zelf in de problemen zit. Dat zijn de sleutelscènes in de film. Zelfs wanneer ze op het einde van de film arbeiders in Oekraïne met valse beloftes een pak geld armer maakt, dan nog kun je haar begrijpen, omdat haar zoontje anders in gevaar dreigt te komen.

En al kun je als kijker proberen om Angie te begrijpen, toch is het moeilijk om echt met haar te sympathiseren. Op geen enkel moment krijg je immers de indruk dat ze het tij wil of kan doen keren. Alsof ze geen eigen wil of verantwoordelijkheidsbesef heeft en blijkbaar niet anders kan dan voor het slechte te kiezen. Hoe ze zo geworden is, kom je niet te weten. Je vraagt je voortdurend af — zonder daar een echt antwoord op te krijgen — waarom Angie geen gewone job zoekt en voor haar zoontje zorgt. Volgens Loach, zo vernemen we in interviews, ligt de schuld bij het systeem, of bij de erfenissen ervan. Want bij gebrek aan een sociaal kader, zegt hij, zijn mensen gedoemd om zelf immoreel te gaan handelen. En wie heeft er schuld aan dat systeem? Margaret Thatcher. In een artikel op de site van de PvdA noemt Loach Angie een product van de 'Thatcheriaanse contrarevolutie'. Hij legt er haarfijn uit hoe Thatcher in de jaren 1980 in drie verschillende fases het sociale systeem om zeep heeft geholpen. Dat zij een kader heeft gecreëerd waarbinnen zulke toestanden mogelijk zijn, daar is haast iedereen het over eens. En we zijn allemaal kinderen van onze tijd. Maar het volstaat niet om het asociale gedrag te verklaren. Engeland en Europa zijn te erg veranderd sinds het aftreden van Thatcher om haar daar nog op te kunnen aanspreken. En bovendien heeft Engeland, jammer genoeg, niet het alleenrecht op dit soort praktijken.

Het is best mogelijk aan de hand van een particulier verhaal een hele geschiedenis te vatten. In In This World volgt Michael Winterbottomtwee vluchtelingen die op weg zijn naar Engeland. Het particuliere verhaal van twee toevallige/fictieve vluchtelingen staat voor het algemene verhaal van een migratiestroom. Waarom lukt het Ken Loach niet om het met It's a Free World over illegale arbeid te hebben? Omdat de film zelden of nooit de anekdotiek overstijgt. Hij gebruikt het thema van illegale arbeid enkel en alleen om er een anekdote aan op te hangen. Het is niet veel meer dan de arena waarin het verhaal van Angie zich afspeelt. Als je aanspraak wilt maken op de werkelijkheid, moet je ervoor zorgen dat je verhaal niet te veel gestuurd wordt door fictieve motieven. Doe je dat toch, dan boet je hoe dan ook aan geloofwaardigheid in. Het is daar dat It's a Free World hapert_._ En het verklaart ook waarom het verhaal dat Loach bij de film komt vertellen, niet hetzelfde is als het verhaal dat je op het scherm te zien krijgt.

DE ILLEGALE ARBEIDER

De grootste gemiste kans van It's a Free World ligt in de uitwerking van de nevenpersonages. De illegale arbeiders worden naïef en door middel van clichés beschreven. Het is een onderschatting van hun flexibiliteit en creativiteit. Ik ben de laatste om te beweren dat het niet om een kwetsbare groep mensen gaat. Maar ze zo eenduidig voorstellen is te naïef. Het Iranese vluchtelingengezin dat de kinderen van school houdt uit angst voor hun arrestatie en dat door Angie op een bord soep wordt uitgenodigd, spant daarin de kroon: zo worden de dochters met smekende blik in de oogjes in beeld gebracht. Deze mensen op een hoop gooien met arbeidsmigranten uit Polen (een Europese lidstaat) is te kort door de bocht. Ze vastzetten in immobilisme staat bovendien zowel letterlijk als figuurlijk haaks op de essentie van migratie. Een migrant blijft niet bij de pakken zitten, maar trekt weg als het niet meer gaat. Net daarom is Karol, de Poolse jongen op wie Angie verliefd is, het mooiste en meest waarachtige personage uit de film. Hij neemt een beslissing en keert terug naar huis.

Om It's a Free World meer te laten zijn dan een meeslepend verhaal, laat scenarist Paul Laverty te veel kansen onbenut. Ze zijn er nochtans! Zo is de goedhartige Karol niet op de hoogte van Angies wanpraktijken. 'Geld is niet alles', zegt Karol tegen Angie wanneer ze hem een smak geld wil toestoppen. Maar een echte oost-westdiscussie krijgen we niet. Ook met haar vader — die staat voor de arbeider van de vorige generatie — komt het nooit tot een echte confrontatie. Het is overduidelijk dat hij, vanuit zijn geschiedenis en vanuit zijn geloof in het sociale model, Angies gedrag afkeurt. Maar verder dan een paar opmerkingen komt hij niet. 'Wie wordt hier, behalve jij, beter van?', vraagt hij. 'De consument', antwoordt Angie. 'Zie je niet hoe hij lachend door de winkel wandelt?'

Als de vorige generatie nog solidair was, dan is de huidige generatie van dertigers dat al lang niet meer, lijkt Loach ons in te peperen. Zij denken alleen nog aan geld en aan zichzelf. En zo gaat It's a Free World, door zijn anekdotische aanpak, meer over de norm- en waardevervaging in onze westerse maatschappij, dan over illegale arbeid en zijn context. De film gaat meer over het morele verval en de decadentie van een westerse vrouw. En in die betekenis kan ook de titel verklaard worden: de 'vrije wereld' waarover Loach het heeft, is niet het vrije Europa waar mensen en goederen vrij kunnen bewegen. Het is de vrijheid die de ultraliberale ondernemer zichzelf toekent om zijn personeel al dan niet rechtvaardig uit te betalen.

In It's a Free World is niemand vrij. De personages zijn te deterministisch getekend. Ze zitten gevangen in de ijzeren logica van de economie. Ze zijn slachtoffer van het sociale systeem waarin ze zijn opgegroeid en ze zijn enkel om zichzelf bekommerd. De 'andere', de 'mede-mens', is onbelangrijk_._ Alleen de eigen bankrekening telt, moraliteit en menselijke waarden niet. Hoe vreemd het ook mag klinken, met It's a Free World heeft Ken Loach een soort 'naturalistische' film gedraaid volgens een concept dat schrijvers als Maupassant en Zola wel geapprecieerd zouden hebben. Alleen zijn die al meer dan 100 jaar dood. Loach wil er ons subtiel op wijzen dat het er met de rechten van de arbeider niet echt op vooruitgaat (en zelfs dat we honderd jaar terug in de tijd geworpen zijn). Toch heeft de mens wel degelijk bewegingsruimte, en verantwoordelijkheid binnen de krijtlijnen van zijn eigen bestaan.