'Franz Kafka maakt geen kans vandaag'

Farida Shaheed, bijzonder VN-rapporteur over culturele rechten, breekt een lans voor de vrijheid van artistieke expressie en creativiteit, omdat we wel eens vergeten dat het om een mensenrecht gaat. 'Er is een toenemende bezorgdheid over de beperkingen op artistieke vrijheid die in alle regio’s van de wereld opgelegd worden.' (MO)

Farida Shaheed is een Pakistaanse sociologe die veel werk verzet heeft rond vrouwenrechten in islamitische samenlevingen. Vorig jaar publiceerde ze 'Great Ancestors', een boek waarin ze de verhalen vertelt van sterke moslimvrouwen tussen de achtste eeuw en de jaren 1950. Voor 'Two Steps Forward One Step Back? Women of Pakistan' kreeg ze in 1989 de Prijs van de Eerste Minister in Pakistan. Sinds 2009 is Farida Shaheed ook VN Bijzonder Verslaggever over Culturele Rechten.

Begin oktober was Farida Shaheed in Brussel om haar rapport The right to freedom of artistic expression and creativity voor te stellen in het Europees Parlement. Daarin schrijft ze onder andere: ‘Kunstenaars kunnen voor ontspanning zorgen, maar zij dragen ook bij tot sociale debatten, en soms zorgen ze voor tegenverhalen en mogelijke tegenwichten voor bestaande machtscentra. De vitaliteit van de artistieke creativiteit is noodzakelijk voor de ontwikkeling van levendige culturen en het functioneren van democratische samenlevingen.’ MO* had daarna een uitgebreid gesprek met Farida Shaheed over de vele vormen die censuur en repressie tegen de vrijheid van kunstenaars kan aannemen.

Waarom vinden de Verenigde Naties het nodig om iemand te belasten met een bijzondere opdracht rond cultuur en kunst?

Farida Shaheed: 'De opdracht betreft culturele rechten. Artistieke expressie maakt daar deel van uit, maar het gaat wel om een veel ruimere verantwoordelijkheid. De VN houden zich daarmee bezig omdat deze rechten wezenlijk deel uitmaken van de internatonale mensenrechtenverdragen. Jammer genoeg is er de voorbije halve eeuw veel minder aandacht geweest voor culturele rechten dan voor politieke en burgerlijke rechten of voor sociale en economische rechten, ook al bevinden die culturele rechten zich net op het kruispunt tussen die andere categorieën.'

'Veel mensen denken dat ik me bezighoud met cultureel ergfoed of het beschermen van culturen, terwijl het echt om mensenrechten gaat: alle mensen hebben recht op toegang tot cultureel leven en ze moeten gelijke kansen en mogelijkheden hebben om eraan deel te nemen en ertoe bij te dragen. Dat houdt overigens ook het recht in niét deel te nemen aan culturele activiteiten die de menselijke waardigheid of de mensenrechten ondermijnen. Het omvat ook het recht om meerdere gemeenschappen van gedeelde culturele waarden te verlaten of te vervoegen.'

'In de wereld van vandaag is het heel erg belangrijk om het belang van diversiteit binnen gemeenschappen en het recht op toebehoren tot verschillende gemeenschappen te beklemtonen. In paragraaf 19 van het Verdrag voor Sociale, Economische en Culturele Rechten verbinden de staten zich ertoe "de vrijheid die onontbeerlijk is voor creatieve activiteit te respecteren".'

Houden staten zich daaraan?

'Ik heb net het rapport rond artistieke expressie en creativiteit geschreven omdat ik vanuit steeds meer landen signalen kreeg dat de rechten van kunstenaars geschonden of ingeperkt worden. De gegevens hierover zijn onvoldoende systematisch om te kunnen spreken van een stijgend aantal gevallen, maar er is zeker een toenemende bezorgdheid over de beperkingen op artistieke vrijheid die in alle regio’s van de wereld opgelegd worden.'

'Hetzelfde geldt voor straffen die onterecht uitgesproken worden tegen kunstenaars, onder het mom van hooliganisme, extremisme of terrorisme. De overtuiging lijkt weer veld te winnen dat kunst een luxe is waarvoor pas ruimte komt als al de andere verwachtingen en voorwaarden vervuld zijn. Ik ben er daarentegen van overtuigd dat artistieke creativiteit en expressie wezenlijk zijn om mensen toe te laten hun menselijkheid en maatschappijvisie, en de waarde die ze geven aan de dingen rondom hen uit te drukken.'

Kunt u concrete voorbeelden geven van de toenemende druk op artistieke vrijheid?

'Om te beginnen is het verrassend hoeveel verschillende vormen die druk kan aannemen. In Pakistan en Afghanistan, bijvoorbeeld, slagen de taliban erin zo goed als alle vormen van artistieke expressie uit te bannen in het noordwesten. Je zag dat ook gebeuren in Mali. Dat heeft niets te maken met hun veronderstelde religieuze overtuigingen, maar alles met hun streven naar macht en controle over de mensen. Wie een bevolking wilt controleren, zorgt ervoor dat ze niet meer denkt of creatief is. Maar wie de creativiteit en diversiteit van expressie wurgt, vermoordt de menselijkheid.'

Wie de creativiteit en diversiteit van expressie wurgt, vermoordt de menselijkheid

'Overigens maken niet alleen extremisten zich daaraan schuldig. Op het vliegtuig op weg naar Brussel las ik drie kleine berichten die duidelijk maken dat censuur of repressie tegen kunstenaars overal bestaan. Eén bericht ging over het feit dat een bekende regisseur zijn project voor een film over Hillary Clinton afgevoerd had. Reden: onhoudbare druk vanuit zowel de Republikeinse als de Democratsche partij. Een ander bericht ging over de Gouden Dageraad in Griekenland, naar aanleiding van de moord op een bekende rapper in Athene. Een derde bericht ging over de hongerstaking van een van de vrouwen van Pussy Riot in Rusland. Ze zit gevangen omdat ze religieuze en politieke symbolen in Wie de creativiteit en diversiteit van expressie wurgt, vermoordt de menselijkheid. vraag gesteld had.'

'Nochtans is het duidelijk dat de politiek, grote bedrijven en religies kunst gebruiken om hun overtuigingen uit te dragen. En dus moeten kunstenaars het recht hebben om zich die symbolen van nationale, religieuze of economische macht terug toe te eigenen om er kritisch mee om te gaan.'

'De druk op de vrijheid van meningsuiting is niet alleen afkomstig van overheden, maar ook van oppositiepartijen, het bedrijfsleven, paramilitaire groepen of criminele bendes, van extremistische organisaties maar soms ook van buurtbewoners die zich verzetten tegen bepaalde kunstwerken of interventies in hun publieke ruimte. Wat dat laatste betreft vraag ik me altijd af waarom er zo scherp gereageerd wordt als een kunstenaar iets doet in de publieke ruimte, terwijl niemand de minste opmerking maakt over de alomtegenwoordigheid van advertenties in die openbare ruimte.'

'Kunstenaars hebben geen aparte bescherming of vrijheden nodig, maar ze moeten wel over alle vrijheden kunnen beschikken die in de mensenrechtenverklaringen worden gegarandeerd. Kunstenaars zijn immers kwetsbaarder dan veel andere groepen, omdat de essentie van hun werk juist ligt in de communicatie met het publiek, in het uitlokken van een reactie, een gesprek, een betrokkenheid.'

Maar vrijheden zijn nooit absoluut. Welke beperkingen vindt u wel aanvaardbaar?

'De mensenrechtenconventies voorzien inderdaad de mogelijkheid om de vrijheid van expressie soms te beperken, maar gaan daarbij altijd uit van een absoluut minimum aan grenzen, bijvoorbeeld om het welzijn van de samenleving of de openbare gezondheid te beschermen. Je moet daarbij ook altijd het onderscheid maken tussen het werk van een kunstenaar en het politieke gebruik dat daarvan gemaakt wordt. Ik vind dat vooral dat laatste beperkt moet worden, want kunstenaars tonen soms de donkere onderkant van de menselijke drijfveren, maar doen dat zelden met de bedoeling het geweld of de onmenselijkheid te promoten.'

Kunst, cultuur en ideeën hebben zich nooit aan grenzen gehouden, en dat is net de reden waarom de mensheid vooruitgang maakt

'Een heel andere vorm van beperkingen die opgelegd worden aan kunstenaars heeft te maken met de commerciële logica die nu overal dominant is. Muziekmaatschappijen, uitgevers, curators en musea spelen soms een grotere rol in het beperken van de artistieke creativiteit dan overheden of drukkingsgroepen. De voortschrijdende monopolievorming in de sector van de kunsten, met zijn inherente winstlogica, zou het voor Franz Kafka vandaag bijna onmogelijk maken om zijn boeken te publiceren. Als je bedenkt hoeveel meesterwerken uit het verleden vandaag de sluis van de verkoopsafdelingen niet zouden passeren!'

'Deze logica verstoort ook helemaal het beeld van mondiale creativiteit, want in landen als Pakistan komt het grootste deel van artistieke import uit de Verenigde Staten. Alternatieve visies, beelden, voorstellen uit andere hoeken van de wereld maken gewoon geen kans om bediscussieerd te worden aangezien ze niet verspreid worden.'

Moeten kunstenaars vertolken wat leeft in hun gemeenschap?

'En wie bepaalt dan wat de gemeenschap bezighoudt? Elke gemeenschap is een meervoud, waarin heel verschillende stromingen en strekkingen tegelijkertijd bestaan. Kunst, cultuur en ideeën hebben zich trouwens nooit aan grenzen gehouden, of dat nu nationale, etnische of linguïstische grenzen zijn, en dat is net de reden waarom de mensheid vooruitgang maakt.'

Artikel 20 van de UVRM stelt dat het propageren van nationale, raciale of religieuze haat en daardoor het oproepen tot discriminatie, vijandigheid of geweld verboden moeten worden bij wet. Datzelfde artikel vermeldt ook dat oorlogspropaganda verboden moet worden. Ik herinner me nochtans geen enkele zaak die door mensenrechtenorganisaties aangespannen werd tegen de Amerikaanse regering of media in de aanloop naar de invasie van Irak. Hoe verklaart u dat?

'Met de vaststelling dat het enorme overwicht van de VS in de geopolitiek ook doorwerkt in culturele en sociale verhoudingen. De macht kan zich blijbaar heel wat hypocrisie veroorloven. Het overgrote deel van de wapens die wereldwijd verhandeld worden, zijn ook afkomstig van de vijf permanente leden van de Veiligheidsraad, die verondersteld worden de vrede en veiligheid in de wereld te garanderen.'

'Tegelijk is het ook niet eenvoudig om oorlogspropaganda te definiëren of te onderwerpen aan restricties. Wie zal bepalen wat Hollywood of Bollywood mag produceren, bijvoorbeeld? Kunstenaars die te maken hebben met reële censuur signaleren ook steeds dat het ergste aan censuur zijn onvoorspelbaarheid is. Als je niet heel duidelijk weet waaraan je je moet houden, dan kan je daar zelfs niet creatief mee omgaan.'

Gie Goris is hoofdredacteur van MO*.

Dit interview kadert in een alternatief mediapartnership tussen rekto:verso en MO*.