Een goed paard maakt nog geen goede ruiter

Plato beschrijft in de dialoog Phaedrus de menselijke ziel als een span van twee gevleugelde paarden met een menner. Het ene paard vertegenwoordigt moed en wilskracht. Het tweede belichaamtde begeerten en is grillig van aard. Beide zijn nodig, wil de ziel evenwicht vinden. Béla Tarr trekt in The Turin Horse de kaart van het onedele dier, terwijl Spielberg in War Horse het edele kiest. Het resultaat: twee films met een mensbeeld uit balans.

De geschiedenis wil dat Nietzsche geestelijk instort na getuige te zijn van de mishandeling van een trekpaard door zijn eigenaar in de straten van Turijn. Hij slaat zijn arm om de hals van het dier en zakt ineen. Nietzsche hult zich nadien voorgoed in stilzwijgen na de woorden: ‘Mutter, ich bin dumm’. De Hongaarse regisseur Béla Tarr gebruikt dit voorvalals opener voor The Turin Horse (2011), maar focust niet op Nietzsche. Wat volgt, zijn zes dagen uit het leven van het paard, een arme boer en zijn dochter in een houten woning tegen een desolaat landschap. Op de vijfde dag verdwijnt het licht, daarna volgt de ondergang.

Uit Plato’s beschrijving van de ziel lijkt het alsof Tarr met het trekpaard alle voorkeur geeft aan het onedele paard. Het koppige en afgematte dier symboliseert wat er gebeurt als de mens zijn begeerte tot in het extreme doordrijft en zich vergaloppeert. De mens raakt gecorrumpeerd zoals de losgeslagen bende zigeuners die dochter en vader op stang jagen door te dreigen de waterput op te eisen. Het paard staat symbool voor de ondergang van de mensheid, door de ontaarde mens die ‘de meest gruwelijke creatie is die je kunt bedenken en waar God mee een hand in heeft’. In de film stopt het paard met eten en drinken, en weigert het de kar nog te trekken. Zoals het vuur van het kookfornuis en de olielamp uitdoven, zo dooft de levenslust van het paard en uiteindelijk de mensheid. Plato maant de menner aan zich niet te laten meeslepen, want wie een leven van genot en begeerten nastreeft, zal er niet in slagen uit zijn gevangenis te ontsnappen. Voor Tarr is het duidelijk: de mens heeft in zijn liederlijke streven het lot getart, gelooft niet meer in zichzelf en verloochent zichzelf. De wereld is een gevangenis geworden zoals het vervallen boerenhuisje, waarin de man met zijn dochter een armoedig bestaan leiden. Het enige wat hen nog te doen staat, is overleven.

HET PAARD ALS UITZONDERING

Spielbergs War Horse (2012) is van een heel ander laken een pak. De arme boer Ted koopt op een veiling een raspaard, zelfs al heeft hij er het geld niet voor. Met op de achtergrond het Britse pittoreske platteland, groeit tussen het paard en zoon Albert een hechte vriendschap. Maar zijn vader ziet zich genoodzaakt het paard te verkopen aan een kapitein van het Britse leger. Albert en het paard zullen zich uiteindelijk herenigen na heelhuids uit de Eerste Wereldoorlog te zijn gekomen.

Spielberg richt zijn pijlen duidelijk op het andere paard van Plato’s tweespan. Het prachtige raspaard in War Horse is een toonbeeld van heldhaftigheid en doorzettingsvermogen. Het wisselt een paar keer van eigenaar en wekt ontzag bij iedereen die het berijden mag. Boerenzoon Albert die het paard traint en leert ploegen, de Britse kapitein Nicholls die in het zadel sterft, de jonge deserteur Gunther of het naïeve Franse plattelandsmeisje Emilie: allen weten of voelen ze hetzelfde aan. Het paard Joey is een uitzondering op de regel. Het maakt zelfs van vijanden even vrienden, mooi in beeld gebracht wanneer de Britse en Duitse soldaten kort de wapens neerleggen om het paard uit zijn benarde situatie te bevrijden.

Voor Plato staat de menner voor de redelijke geest die de begeerte en de moed op elkaar moet afstemmen om zo het hemelgewelf te bereiken en de ideeënwereld te aanschouwen. Inzicht verwerft de menner die het span in toom houden kan. Zowel in The Turin Horse als War Horse ontbreekt de tegenpool, waardoor het tweespan stuurloos wordt. Zo rijden we in The Turin Horse radicaal de leegte in. De film is een ijzersterke visuele waarneming van wat het leven betekent als de mens enkel nog tot overleven in staat is. Niets anders kunnen bezitten dan een ziel, volstaat niet voor Tarr. Wanneer zijn paard niet meer eet en drinkt, kondigt zich het onheil aan. De ziel dooft uiteindelijk helemaal uit. Tarr biedt de kijker geen inzicht, maar toont wat het betekent zonder ziel door het leven te moeten gaan. Het resulteert in een uitzonderlijk, verontrustend meesterwerk zoals Alexander Sokurovs Faust (2011).

In War Horse bereiken we een extatisch, maar erg klef en sentimenteel gevoel van vriendschap en mededogen. Spielbergs enscenering mag dan wel getuigen van minstens zoveel ambacht als bij Tarr, de edele animus van het paard geldt jammer genoeg niet voor de film. De over de top getilde emoties, de dwangmatige gedachte ons te moeten identificeren met het paard, zijn ongeloofwaardige vriendschap met Albert: Spielberg biedt geen inzicht en geen meesterwerk.

HET PAARD ALS BEMIDDELAAR

Dankzij (The Turin Horse) en ondanks (War Horse) de uitmuntende vertolking van de paarden onderstrepen beide films het belang van het paard om de menselijke aard tegen het licht te kunnen houden. Het paard vervult een bemiddelende functie in de driehoeksverhouding tussen regisseur, kijker en paard. De inzet van het paard is voor de regisseur een middel om de kijker te confronteren met het dier en zo het karakter en de ziel van de mens bloot te leggen.

In Andrej Roebljov (1966) van Tarkovski wordt de kijker via het paard kroongetuige van een verdeeld Rusland tijdens de inval van de Tataren. Tarkovski zag het paard als het leven in al zijn oprechtheid en zuiverheid en positioneerde het tegenover de wreedheden van de Tataren. Op het einde van de film zien we nog vier paarden die de kijker het geloof in het leven en de schoonheid van de natuur moeten teruggeven. In Elena (Andrei Zvyagintsev, 2011) komt Tarkovski’s metafoor terug in een korte scène waarin een paard na een (trein)ongeluk vermoedelijk dood op de grond ligt. Het paard stond voor de gratie die Elena verliest door haar man te vermoorden.

Spielberg kiest ervoor om het paard geen rol te laten spelen, maar te laten acteren

In deze films zet de regisseur het paard in om de kijker bewust te maken van de mens en zijn lot, van zijn geloof en zijn aard in relatie tot zijn omgeving. In The Turin Horse, Andrej Roebljov en Elena vraagt de regisseur de kijker om via het paard het hoofdpersonage en de context van diens geschiedenis te interpreteren. In War Horse is echter geen sprake van die intermediaire rol binnen de driehoeksverhouding: het paard mag geen paard zijn. Spielberg kiest ervoor om het paard geen rol te laten spelen, maar te laten acteren. Voor het paard Joey werden oorspronkelijk veertien andere paarden als stand-in gebruikt. Tien haalden uiteindelijk de eindmeet om Joey te vertolken. Hierdoor laat het paard geen ruimte tot interpretatie toe. Het fungeert niet langer als symbool of metafoor. Zijn optreden is maar een performance. Daarnaast dicht Spielberg het paard pertinent menselijke eigenschappen toe. Hij ontvreemdt het van zijn status als dier en dat maakt het ongeloofwaardig. Het biedt de kijker geen inzicht in de oorlog zoals bij Tarkovski. Naar de allegorie van Plato wedden beide regisseurs op een paard met het risico een onevenwichtige film te maken. Tarr beseft welke risico’s daaraan verbonden zijn, slaagt in zijn opzet en weet de mens te waarschuwen. Spielberg draaft in War Horse naïef door en miskent de werkelijkheid.

Peter Van Goethem is filmredacteur van rekto:verso.