De vorm van de muze. Robert Mapplethorpe & Patti Smith

Auteur-regisseur Rudi Meulemans is fan van het werk van de in 1989 overleden Amerikaanse cultfotograaf Robert Mapplethorpe. Hij is bovendien geïntrigeerd door de wijze waarop werk en leven in elkaar overlopen. Zijn theatervoorstelling Don’t Touch Here (2004), derde en laatste luik van zijn Trilogie van het goede leven, draaide rond de relatie tussen Mapplethorpe en het rockfenomeen Patti Smith. Voor rekto:verso ging hij kijken naar de retrospectieve tentoonstelling die rond deze fotograaf nog tot 15 augustus in Düsseldorf loopt. Aanvullend las hij ook Smiths zopas verschenen memoires, Just Kids, over haar verhouding met Mapplethorpe, en over hoe dat (vroege) samenleven ook hun (latere) werk beïnvloedde.

DE VORM VOOR ALLES

Op de gevel van het NRW-Forum in Düsseldorf hangt een enorm zeil met daarop een uitvergrote foto, gemaakt door Robert Mapplethorpe in 1979. Op die foto een piëdestal met daarop een zwarte man (Philip Prioleau). We zien alleen zijn rug, een stukje van zijn nek en zijn achterhoofd. Het lichaam van de man wordt getoond als een object. Dit affichebeeld verduidelijkt meteen de premisse van deze retrospectieve.

Mapplethorpes beruchte uitspraak ‘I’ve tried to juxtapose a flower, then a picture of a cock, then a portrait, so that you could see they were the same’, is een begeleidend procedé bij de nadruk op vormelijkheid die curator Werner Lippert heeft willen leggen in deze overzichtstentoonstelling. De foto’s hangen tegen witgeverfde muren, en zitten daarbij in passe-partouts in dure houten lijsten achter glas. Deze presentatie wil benadrukken dat het hier gaat om kunst. De presentatie, het ‘kader’, bepaalt namelijk de manier waarop we kijken, en dat wist Mapplethorpe zelf maar al te goed. Hij plaatste foto’s in lijsten naast repen stof (tijgerprints, paars satijn) of achter een traliewerk. Hij monteerde verschillende foto’s binnen één lijst of liet bijzondere lijsten maken. De presentatie is alles.

De inhoud mag dan pornografisch zijn, de compositie houdt zich aan de regels van de symmetrie en de gulden snede

En de presentatie in het NRW-Forum staat in schril contrast met de manier waarop de foto’s van Mapplethorpe enkele jaren geleden in Londen getoond werden op de tentoonstelling Seduced: Art and Sex from Antiquity to Now (Barbican, 2007-2008). Daar werden de foto’s gepresenteerd in glazen vitrinekasten als documenten en niet zozeer als kunstwerken. Het ging de curator van die tentoonstelling duidelijk meer om de pornografische inhoud van het werk dan om de vormelijke aspecten. Deze keuze maakte ten onrechte abstractie van de fotograaf als estheticus.

Voor de tentoonstelling in Düsseldorf maakte Ralph Goetz de documentaire Shapes, waarin een aantal modellen van Mapplethorpe aan het woord komen. Zo vertelt Isabella Rossellini dat ze het werk van de fotograaf pas begreep toen ze bij hem thuis kwam en de grote verzameling prachtige vazen zag die hij gebruikte voor zijn bloemenfoto’s. Ze zag de vazen op een rij staan, ze zag de verschillende vormen, en toen realiseerde ze zich dat het bij Mapplethorpe daarover ging, over de shapes, de vormen. Naakte zwarte mannen, blanke vrouwen, bloemen of penissen: het zijn allemaal objecten die Mapplethorpe voor zijn camera plaatst.

Opvallend is dat Mapplethorpe zich altijd aan dezelfde onderwerpen gehouden heeft. Vanaf de vroegste polaroids koos hij voor portretten, zelfportretten, foto’s van bloemen, naaktfoto’s en sm-elementen. De foto’s zijn in Düsseldorf opgehangen per thema. Zo kun je heel goed zien hoe zijn werk doorheen de jaren gesofisticeerder werd. Hij leerde conservator en collectioneur Sam Wagstaff kennen, die hem in contact bracht met moderne kunst. Hij leerde ook John McKendry kennen, de conservator fotografie van het Metropolitan Museum of Art in New York. Via hem kreeg hij toegang tot de archieven van het museum en kon hij zo de afdrukken van de fotopioniers bestuderen. De esthetische principes van de westerse (katholieke) kunst paste hij dan toe op zijn geliefde onderwerpen. De inhoud mag dan pornografisch zijn, de compositie houdt zich aan de regels van de symmetrie en de gulden snede. Die combinatie maakt het werk van Mapplethorpe uitzonderlijk krachtig.

ELKAARS MUZE

Op de tentoonstelling in Düsseldorf wordt terecht veel aandacht geschonken aan de portretten die hij maakte van Patti Smith. Hun bijzondere relatie is bepalend geweest voor hun werk. Net voor Mapplethorpe stierf, beloofde Patti Smith hem dat ze hun verhaal zou neerschrijven in een boek. Ze heeft er lang over gedaan, want het is nu pas verschenen. In Just Kids slaagt Smith erin om de lezer mee te voeren naar het New York van de jaren zeventig en tachtig.

De vriendschap van Patti en Robert was verbonden met New York. Nooit zijn ze samen op reis gegaan. Hun leven speelde zich af in deze stad. Toen ze hun intrek namen in het Chelsea Hotel, begon het echte avontuur. Het hotel was tezelfdertijd een verblijfplaats, een schuiloord én een universiteit. Ze leerden er mensen kennen en zochten er elk op hun eigen manier hun weg als kunstenaar. De bewoners van dit hotel leken aan het begin van de jaren zeventig alles te willen veranderen: de kunst, de moraal, de manier waarop mensen zich kleedden en woonden, de omgangsvormen. In dat opzicht doen ze denken aan de Bloomsbury Group (Virginia Woolf, Lytton Strachey en E.M.Forster) die in het Engeland van het begin van de twintigste eeuw dezelfde aspiraties koesterde.

In het boek maakt Smith er een punt van dat zij het was die Mapplethorpe ertoe aanzette om te fotograferen. Hij maakte collages met foto’s die hij uit homopornoblaadjes knipte. Zij spoorde hem vervolgens aan om zelf foto’s te maken. Toen hij een polaroidcamera in handen kreeg, begon hij met het medium te experimenteren. Smith was zijn eerste model. Hij was zelf zijn eerste mannelijke model. Hij maakte foto’s van hun leven. Leven en kunst werden in die begindagen onafscheidelijk. Die verankering van het werk in hun leven, en dus de dimensie van betrokkenheid, voegt een extra waarde toe aan de louter esthetische waarden van de foto’s.

In 1975 maakte Mapplethorpe de hoesfoto voor de debuut-lp van Smith. In feite is dit portret een foto van een driehoek van licht. Op de lege witte muur achter haar zie je een mooie driehoek van natuurlijk licht. Het zonlicht van New York. In Just Kids vertelt Smith over de opnamesessie voor de foto voor Horses. Ze vertelt hoe ze moesten wachten op de driehoek van licht, hoe ze toen het licht goed viel haar jasje uitdeed en het over haar schouder gooide à la Frank Sinatra en over hoe Robert toen twaalf foto’s nam. Hij koos er eentje uit en zei: ‘This one has magic.’ Dat werd de cover van de lp. Over die foto schrijft zij nu: ‘When I look at it now, I never see me. I see us.’ Als er niets meer is, zijn er nog altijd de foto’s. Foto’s als herinneringen.

HET SCHITTERENDE GEBREK

Smiths herinneringen aan Mapplethorpe markeren haar als overlevende van een lang vervlogen tijdperk waarin enkel aids een beperking kon stellen aan dat eindeloze aftasten van de lichamelijke expressievormen. We kunnen reproducties van zijn foto’s bekijken in mooi uitgegeven kunstboeken. We kunnen naar de overzichtstentoonstelling van zijn werk gaan in Düsseldorf. Wat we zien, is een afgesloten oeuvre. Een oeuvre in de ware betekenis van het woord: een levenslange omgang met een beperkt aantal onderwerpen, een niet-aflatend onderzoeken en aftasten van de grenzen van de westerse esthetische wetmatigheden. Lopend door de zalen in Düsseldorf, kijkend naar de foto’s, denk ik dat het vooral een zoektocht naar de essentie geweest is, naar de puurheid. In dat opzicht is het te begrijpen dat de laatste foto’s die Mapplethorpe maakte, foto’s zijn van marmeren beelden. Hij liet een assistent die beelden kopen en vervolgens liet hij ze grondig reinigen, zodat het patina verdween. Op de foto’s zie je witglanzende marmeren beelden, zuiver. Er zijn geen gebreken, geen oneffenheden, geen krassen te zien. Misschien wilde Mapplethorpe daar wel bij uitkomen: beelden zonder gebreken.

De verankering van het werk in hun leven, en dus de dimensie van betrokkenheid, voegt een extra waarde toe aan de louter esthetische waarden van de foto's

Toen Smith Dream of Life (1988) opgenomen had, vroeg ze Robert opnieuw om de hoesfoto te maken. Hij was toen al erg ziek. Bij de opnamesessie liet hij de lichtmeter uit zijn handen vallen. Hij raakte gefrustreerd omdat hij wist dat hij zonder die meter geen perfect beeld kon maken. Hij wilde een foto maken waarbij Patti haar handen voor haar gezicht hield. Toen zag hij dat er op een van haar handen een vlekje zat. Hij zei dat hij dat wel zou retoucheren. Patti vroeg waarom dat nodig was. Ze zei dat hij zoiets vroeger nooit gedaan zou hebben. Een paar dagen later werd bij haar de foto afgeleverd die Robert uitgekozen had. Een portret van Patti. Het beeld is niet echt scherp en op haar hand zie je duidelijk een vlekje. Belangrijker dan de esthetische principes die Mapplethorpe gaandeweg ontwikkelde, was de vriendschap die aan de basis lag van zijn kunst.

De tentoonstelling Mapplethorpe loopt nog tot 15 augustus in het NRW-Forum in Düsseldorf.