De valkuilen van het menszijn: dr. Phil

Dr. Phil leerde ik kennen op vijfTV, een zender met een vrouwelijk profiel, gespecialiseerd in uitzendingen die licht zijn als popcorn. Ze dragen namen als Modenieuws, De dingen des levens, Showbizz mama's, stuk voor stuk tetterprogramma's die ik bekijk met een afstandelijke fascinatie ('waar blijven ze het halen?'). Maar Dr. Phil is andere koek. Bij hem is mijn fascinatie gemeend. Voor wie Phil McGraw niet kent: hij is een kloek gebouwde, met een Texaans accent sprekende psychotherapeut, die in de tv-studio, met publiek in de zaal, mensen ontvangt met een relatieprobleem: ouders en kinderen, soms verloofden, heel vaak echtelieden.

Op het eerste gezicht heeft de opzet wat weg van de legendarische shows van Vicky Lane of Geraldo of, de beruchtste van allemaal, Jerry Springer. Maar terwijl Vicky, Geraldo en Jerry zich beperken tot het regisseren van een confrontatie, zit bij Dr. Phil de spanning in de manier waarop hij tot een constructieve oplossing probeert te komen.
Waar gaat het zoal over? Ik citeer lukraak uit de aankondigingen: 'Als Peter niet een van zijn acht sporten beoefent, bekijkt hij ze op televisie. Zijn vriendin krijgt maar één uur aandacht per week. Ze vindt dat ze recht heeft op meer.' 'Kesha vindt haar man Mark de grootste smeerpoets van de USA. Hij laat vuilnis in huis rondslingeren, wast zich zelden en poetst vrijwel nooit zijn tanden. Behalve wanneer hij zin heeft in seks, dán gaat hij plots wel onder de douche.' Tenslotte: 'Melanie is ziekelijk achterdochtig. Ze controleert stiekem de e-mails en telefoonrekeningen van haar man Mark. Ze vloog hem zelfs een keer achterna naar een andere stad om te controleren of hij er geen minnares had.'
Zijn dit extreme gevallen, curiosa uit het rariteitenkabinet Amerika? Ik meen van niet. In elk van deze situaties is het menselijk tekort weliswaar dramatisch uitvergroot (ácht sporten! nooit je tanden poetsen! een vliegtuig nemen!), maar geef toe, zo excentriek zijn ze niet. Ik durf te wedden dat uzelf geen drie minuten hoeft te browsen door uw familievertakkingen, vriendenkringen of zelf doorleefde ervaringen om iets te vinden wat hierop lijkt. Heel anders dan bij Jerry Springer, waar je het gevoel kreeg dat je inboorlingen van een andere planeet gadesloeg. Met andere woorden, de herkenbaarheid is groot in Dr. Phil.
Maar wat het hem echt doet, is Dr. Phils stijl. Hij beluistert samen met ons beide partijen, die uiteraard het emmertje schuld naar elkaar doorschuiven, bevraagt hun uitgangspunten en formuleert vervolgens een aanbeveling. Die is nooit dubbelzinnig, nooit omzwachteld met enerzijdsen en anderzijdsen. Je weet wat je aan Dr. Phil hebt. Er komt nooit soft gelul uit zijn mond. Waar zie je dat nog op televisie, zo'n durf tot helderheid?

Alleszins niet in al die reality shows — het zijn er tegenwoordig te veel om op te noemen. Symptomatisch daarin zijn de 'terzijdes' van de hoofdrolspelers: de momenten waarop ze individueel in beeld komen om hun hart uit te storten over de gang van zaken. Ook al verliezen ze zich in zelfbegoocheling of in het grootste leugenachtige gedraai, geen enkele stem aan de andere kant van de camera zal hen daarop aanspreken. Iedereen verkondigt een waarheid die in zijn of haar kraam past, en krijgt nooit eens een kritische vraag voor de voeten geworpen. Televisiemakers zeggen dat ze daarmee willen voorkomen dat de spreker zich geviseerd voelt en dichtklapt. Als er al geoordeeld wordt, moet de kijker thuis dat maar doen, is de redenering. Want iedereen heeft recht op begrip. Maar waarom zou je in godsnaam voor alles en iedereen begrip moeten opbrengen? Hoe vaak leidt zo'n relativisme niet tot oneindige vergoelijking? Tout comprendre, c'est tout pardonner. Ik zou het Phil in zijn Texaanse Frans niet willen horen zeggen, maar zijn optreden toont dat hij niet om een duidelijk oordeel verlegen zit.

Maar wacht eens even. Een Texaan die ondubbelzinnige taal spreekt, doet dat niet denken aan die betweterige George W. Bush? Getuigt 'Ik zeg je wel hoe het moet' niet van een houding die andere visies fnuikt? We kunnen zelfs enkele grote begrippen buitenrijden: 'Ik zeg je wel hoe het moet' prijkt ook in het banier van tal van onfrisse regimes, kolonisatoren, imperialisten, rechtsen van geest en andere autoritairen. Dr. Phil omzeilt deze klip door de 'socratische dialoog' toe te passen. Hij ondervraagt zijn gasten op zo'n manier dat ze vanuit zichzelf de contradicties gewaarworden waarin ze verstrikt zitten. Ze hebben tenslotte nog maar een klein duwtje nodig om in te zien dat ze moeten kiezen tussen conflicterende verlangens.

Onlangs zaten bij Dr. Phil een man en een vrouw in de praatstoel die hun relatie hadden stopgezet, maar toch samen bleven wonen. Voor het gemak. Geen van de twee begon een nieuwe relatie, om de ander te ontzien. Dr. Phils raad was niet verrassend: een van hen zou best verhuizen om de knellende houdgreep op elkaars leven te doorbreken. Ze knikten allebei begripvol van ja, maar hun lichaams- en gezichtstaal riepen luidkeels nee. Na het gesprek richtte Dr. Phil zich met een grinnik tot het publiek: 'Wie denkt dat zij mijn raad zullen opvolgen, mag nu op zijn hoofd gaan staan.' Dr. Phil is zich dus goed bewust van de zwakke flank in Socrates' filosofie: de overtuiging dat, zodra mensen beseffen wat het goede en het juiste is, ze ook daarnaar zullen handelen. Dat is manifest niet het geval. Ik zou ze niet te eten willen geven, alle gasten van Dr. Phil die een half jaar na de show nog altijd in hetzelfde schuitje dobberen.

Daarom ben ik altijd het meest gegrepen door gasten van wier gezicht je op voorhand al kunt aflezen dat het allemaal niet zal baten. Die parade van het menselijk onvermogen heeft iets tragisch. Het brengt in mij zowel een knagende bezorgdheid als een milde ontroering teweeg. Want hoe moet je dat noemen? Gebrek aan ruggengraat? De raadselachtige inertie van de wil? Interferentie van 'het gevoel' — dat rare ding dat van geen rede wil weten? De uitzendingen van Dr. Phil wijzen ons op een verschijnsel dat dag in dag uit rondom ons is: weten dat je het goede moet doen, maar het vertikken. Stoppen met roken is wellicht het meest frappante voorbeeld, maar je ziet het ook bij overmatig eten, overspelige relaties, enfin, peil eens in uw eigen leven en vul dit lijstje aan.

Het belang van Dr. Phil is bijgevolg niet de geruststelling dat er weer een zestal individuen met een mirakeloplossing de studio buitenstappen. Dr. Phil toont de valkuilen van het menszijn, en wat mij betreft op een indringender wijze dan welke theatervoorstelling ook. Je ziet een doorleefd drama met een perfecte casting (iedereen speelt zichzelf) en geraffineerde subteksten: naast het gesproken woord speelt vooral ook de lichaamstaal met al zijn subtiliteiten.

Dr Phil is niet zomaar een therapeutische talkshow, het is een morality play. De personages zijn echte mensen, dat wel, maar tegelijk zijn zij tijdelijke verpersoonlijkingen van aspecten van het menselijke karakter: Angst, Egoïsme, Gulzigheid, Achterdocht … en de meest doortrapte van allemaal: Inertie. En misschien, door hun wederwaardigheden te volgen op het scherm, zijn wij iets beter gewapend als ze in ons eigen huis binnenstappen.