“Niemand komt een oorlog ongedeerd door”: een gesprek met Vatche Boulghourjian

Door Orlando Verde, op Thu Feb 16 2017 15:22:51 GMT+0000

Wat films als Hedi en As I Open My Eyes voor de Tunesische Arabische Lente deden, doet Tramontane voor de Libanese burgeroorlog. Regisseur en scenarist Vatche Boulghoujian maakte met zijn langspeeldebuut immers een opvallend strak portret van Libanon, haar geheugen en haar identeit, lang na het einde van het burgerconflict. “De nationale crisis in Libanon heeft te maken met de vele narratieven over het verleden.”

Regisseur Vatche Boulghourjian

Rabih Malek is een jonge, blinde Libanees die gepassioneerd is door muziek. Niet alleen speelt hij de darbouka en de viool met virtuositeit, hij is ook een bezielde zanger. Dat merk je aan de reacties van iedereen die hem hoort zingen. Als beschrijving van het hoofdpersonage van Tramontane volstaat dat. Ten minste, tot hij een paspoort moet aanvragen om op tournee te gaan door Europa. Dan ontdekt hij immers dat hij een vondeling is en niet weet wie zijn ouders waren, waar hij geboren is of hoe hij heet. Het startschot van een existentiële queeste.

Regisseur Vatche Boulghourjian las ooit het autobiografische boek Touching the rock van John M. Hull, over een man die stilaan blind wordt en het effect daarvan registreert. In het effect dat Hulls blindheid had op zijn geheugen en identiteit herkende Boughourjian dan ook het proces van zijn land, Libanon. De zoektocht van Rabih valt dus ook te lezen als die van een heel volk. “Je scheurt oude wonden open”, zegt zijn nonkel Hisham bij wijze van compliment over Rabih's zangtalent. Evengoed heeft hij het over de littekens van de oorlog die tussen 1975 en 1990 het land teisterde. Na de oorlog volgde namelijk de amnestie en dan begon de stilte waardoor zelfs op school de geschiedenis officieel eindigt in 1975, het geboortejaar van de scenarist/regisseur Vatche Boulghourjian.

**De titel Tramontane kan op verschillende manieren geïnterpreteerd worden. Hoe leest u die? **

‘Tramontane is een koude noorderwind, maar ook de naam voor dat wat van de andere kant van een berg komt. Het is ook een naam voor de ander, voor buitenlanders of barbaren. Een woord met zoveel betekenislagen weerspiegelt de complexiteit van de personages en thema’s.’

**Een van die ‘lagen’ is het verhaal van een jongen die een paspoort nodig heeft. Wat vertegenwoordigt hij? **

‘In de Libanese context wordt een eenvoudige handeling – zoals de aanvraag van een paspoort – een heel ingewikkeld administratief proces. Dat leert je veel over het land zelf. Terwijl ik me tijdens het schrijven hard focuste op de zoektocht naar het bewijs van zijn legale identiteit, opende dat ook veel andere deuren. Hierdoor is de kijker vrij om betekenis toe te kennen, afhankelijk van de eigen persoonlijke geschiedenis. Wat ik echter zag, was dat terwijl hij het land doorkruiste en iedereen vragen stelde over zijn identiteit, niemand hem kon zeggen wie hij was omdat ze hun eigen verleden niet kunnen vertellen. Enerzijds heb je dus een blinde man en anderzijds een land dat spiritueel blind is, beide als gevolg van een trauma. Net zoals een onduidelijke militaire operatie zijn zicht beschadigde, veroorzaakte de burgeroorlog een spirituele handicap in het land. Niemand komt een oorlog ongedeerd door, zonder psychologische, spirituele of fysieke littekens. Alle betrokken gemeenschappen hebben tijdens de oorlog misdaden begaan en waren ze in dezelfde mate ook slachtoffers. Er is geen een kant die meer slachtoffer is dan de andere. Geen enkele kant had gelijk of ongelijk. Allemaal in dezelfde mate schuldig, allemaal in dezelfde mate slachtoffers. Dat is wat oorlog doet: oorlog nivelleert.

74_Verde_Orlando_TRAMONTANE_01.jpg

Waarom is het begrip ‘waarheid’, zeker als het over oorlog gaat, een wankel begrip in Tramontane?

‘De nationale crisis in Libanon heeft te maken met de vele narratieven over het verleden. De oorlog fragmenteerde het land en daarna kwam de amnestie, maar een akkoord over een gemeenschappelijke narratief over wat het land had doorgemaakt was er niet waardoor geschiedenisboeken ook niet verder gaan dan 1975. De geschiedenis stopt letterlijk met het begin van de oorlog. Elke gemeenschap ontwerpt een eigen narratief over wat er toen is gebeurd. Als men geen akkoord kan bereiken over wat er in het verleden is gebeurd, is het onmogelijk om een akkoord te bereiken over elementaire kwesties van vandaag. Laat staan over een gemeenschappelijke toekomstvisie. De crisis van het land is het gevolg van een crisis van narratieven. Maar leugens en leemtes zeggen ook veel over de waarheid en zijn ook nuttig om vorm te geven aan de waarheid.’

**Tegenover die chaos straalt de film formele rigorositeit uit. Waarom die keuze? **

‘Alle elementen in de film dragen bij tot de thema’s van het verhaal, in die zin is de focus heel scherp. Van muziek, cinematografie tot geluidsontwerp: niets is gratuit in de film. Zowel de DOP als de componiste werden ingeschakeld vanaf de eerste draft van het scenario. Het was vanaf het begin de bedoeling dat het beeld de formaliteit van het scenario zou moeten weergeven. Formeel en klassiek werk is op dit ogenblik zo subversief als het ooit was om punk te zijn. Die formaliteit betekende ook dat de stijl het niet moest winnen van de inhoud, dat de stijl niemand mocht afleiden van het verhaal.'

**Heeft de blindheid van het personage jou anders naar film doen kijken? **

‘De hoofdrolspeler, Barakat Jabbour, kon zich soms perfect oriënteren in volledig donkere plaatsen. Hij kon op zijn gemak uit de auto stappen en wandelen in het donker. Hem zien wandelen zonder nood aan licht was zowel thematisch relevant als emotioneel krachtig. Soms gidste hij mij in ruimtes die hem vertrouwd waren, zoals zijn huis of zijn school. Ik volgde hem. Die ervaring wilde ik delen met het publiek waardoor de camera hem soms volgt en hij de kijker kennis laat maken met de ruimte. Omdat hij blind is was het klassieke begrip van ‘kijkrichting’ ineens ook overbodig. We konden de camera plaatsen waar we wilden omdat we geen rekening moesten houden met een dramatische as. Van die vrijheid hebben we ook gebruik gemaakt. Met mate, natuurlijk.’

Blindheid is ook inhoudelijk bepalend voor jouw behandeling van het verhaal. Hoe belangrijk was het boek Touching the Rock voor jou?

Ik wilde een hoopvolle film maken, met hoop in de mens en het vermogen om uitdagingen te overwinnen.

Touching the rock is een dagboek, een registratie van een man die het zicht gradueel verliest tot een staat van diepe blindheid, zich niet kunnen herinneren hoe zijn gezicht of zijn lichaam uitziet of wat licht eigenlijk is. Hierdoor gaat hij door een proces van diepe rouw en een existentiële crisis. Tot hij beslist dat hij, om de crisis te overwinnen, zichzelf moest heruitvinden en die blindheid omarmt. Ik wilde een hoopvolle film maken, met hoop in de mens en het vermogen om uitdagingen te overwinnen. Daarnaast wilde ik zijn verhaal in verband brengen met het verhaal van een nationaal trauma, om aan te tonen dat er ook in dat opzicht hoop is. Omdat klassieke films vaak een hoopvol einde geven, wilde ik ook een klassieke film maken met zo’n einde waarin de held alle hindernissen op zijn eigen manier overwint en triomfeert. En zijn publiek leidt tot een zege.’

**Welke rol speelt muziek in Tramontane? **

‘De muziek in de film is eeuwenoud en dient als een culturele rode draad die alle partijen verbindt, in een anders zeer gefragmenteerd gebied. Muziek is ook de reden waarom Rabih naar Europa mag reizen. Het is wie hij is en wat hij doet, want wat op een stuk papier geschreven staat – naam, nationaliteit, noem maar op - heeft geen betekenis. Het enige wat écht is en hem definieert, is muziek. De muziek die hij in de film zingt werd gezongen door troubadours en slaven en is beladen met pijn en rouwen. Hij slaagt er in die te bezitten en te overmeesteren.’

Is het een bewuste keuze om religie op de achtergrond te houden?

‘Religie is onontkoombaar in Libanon, maar ik heb de film intentioneel losgetrokken van religie, van elke religie. Er is een grote religieuze diversiteit in Libanon. Er zijn zeventien religieuze gemeenschappen en ze hebben allemaal een politieke plaats in de regering. Maar dit is geen politieke film, het is een humanistische film. Hoewel religieuze gebouwen worden bezocht in de film, wordt de religieuze achtergrond van de personages niet gedefinieerd. Ook niet de religieuze achtergrond van ex-militiestrijders. De onmiddellijke omgeving van Rabih is areligieus, maar hij ontmoet een Shi’itische sjeik, bezoekt een oud-byzantijnse kerk, een Grieks-orthodoxe kerk en psychiatrische patiënten worden opgevangen in een klooster. Die religieuze diversiteit is zichtbaar, maar religie wordt eerder als een beleving dan als instelling gezien. Op dezelfde manier wordt God meer gezien als Voorzienigheid. Net zoals deze film eigenlijk over een spirituele queeste gaat, over een existentiële crisis.’

(Dit stuk verscheen eerder op de website van Kif Kif)

Tromontante speelt vanaf 15 februari in de zalen. De film wordt verdeeld door Cinemien.

Orlando Verde is stafmedewerker Kif Kif en lid van de redactie van rekto:verso.